EGE DENİZİ'NE İLİŞKİN UYUŞMAZLIKLAR

Türk - İtalyan Anlaşması

  • 4 Ocak 1932 Tarihli Türkiye - İtalya Anlaşması

    Açıklama:

    Yunanistan'ın Kardak Kayalıkları Krizinden sonra Ege Denizi'nde antlaşmalarla devredilmemiş adalar konusunda oldu-bittiler yaratmakta oluşu karşısında Türkiye'nin resmi tezlerinde bir değişikliğin olmadığı ifade edilmektedir. Diplomatik, siyasi, hukuki açıdan tezlerimizin eylemsel olarak da kararlılıkla sürdürülmesi gerekir.

    Read more...

DOĞU AKDENİZ DENİZ YETKİ ALANLARI SORUNU VE TÜRKİYE - AB İLİŞKİLERİ

EGE DENİZİ

  • EGE DENİZİ'NE İLİŞKİN SORUNLAR

    EGE DENİZİ’NE İLİŞKİN SORUNLAR

    1923 Lozan Barış Antlaşması ile Türkiye ve Yunanistan arasında Ege Denizi’nde karşılıklı dengelerin kurulmuş olmasına karşın, bu denge 1930’ların ikinci yarısından itibaren, özellikle Avrupa ve Balkanlarda bazı ülkelerin revizyonist istemlerle ortaya çıkmalarından sonra, hem Türkiye hem de Yunanistan açısından, bazı değişikliklere uğramıştır.

    Read more...
  • Üyelik

 


Letter from Mr George Papandreou, Foreign Minister of the Republic of Greece, to Mr Ismail Cem, Foreign Minister of the Republic of Turkey, 25 June 1999

Athens, 25 June 1999

Dear Ismail,

Allow me once again to congratulate you on your reappointment as Foreign Minister of the Republic of Turkey. I am looking forward to continuing our friendly and constructive cooperation.

In this regard I would like to thank you for your letter dated 24 May 1999 and I wish to offer the following thoughts:

First of all I would like to welcome the expression of willingness from your side to improve our bilateral relations. This is also the sincere wish of the Greek side. Greece is willing to address the issues in our relations within the framework of International Law and Treaties. I strongly believe that we must adopt a realistic approach which will allow outstanding issues to be dealt with in sequence creating thus both a strengthening sense of confidence in our relations and a perspective of further steps along the way.

In parallel, we could also envisage resuming dialogue on issues, may of which we have attempted to deal with in the past. Cooperation in several fields of mutual interest such as culture, tourism, environment, crime, economic cooperation and ecological problems should be amongst the topics of our talks. allow me to elaborate on these suggestions:

-- Tourism should become an area of cooperation. Closer cooperation between Greece and Turkey will enhance our competitiveness and strengthen the attraction of our two countries as tourist destinations. Important exchanges already exist between the local authorities, tourist organizations and chamber of commerce of the Greek Islands of the Aegean and those on the western coast of Turkey. It is important we strengthen these contacts and examine into specific issues that will facilitate their cooperation therefore accrue multiple benefits for both our countries.

-- One of the most important resources our two countries possess is the beauty of our natural environments. Our two countries continue to remain comparatively unspoiled by the developments of modern economies. This however may not be so in a few years. The preservation and/or restoration of our natural surroundings, particularly when we speak of the Mediterranean, our coasts, our seas, our rivers and lakes must be a priority for both of us. Let us therefore explore the possibilities of cooperation on ecological issues that will not only preserve our tourist industry’s prospects but also guarantee a better quality of life to our citizens.

-- Both Greece and Turkey have rich cultural traditions. Building a multicultural Europe means that we need to enhance our cultural identities and understand each other’s specificity. Our cooperation in this file d could involve such projects as the restoration of religious and cultural monuments. Mosques, churches, and cultural sites could be identified for this purpose in both our countries. Extremely important are of course live exchanges of artists, intellectuals and academics, but also groups that have formed non-governmental organizations. These exchanges could expand to journalists, women, youth, professionals as well as institutions such as those of tertiary education and many others. In this context complicated but important issues such as Balkan history books in our educational systems might be explored with other neighboring countries.

-- Dealing with organized crime, drug trafficking, illegal migration and terrorism are a priority for Greece and Turkey. Therefore cooperation in this field is a necessity. Such cooperation must obviously be compatible with our obligations as an EU member country. It must also respect our commitments arising from a number of international treaties and agreements signed by us. Furthermore, I hope you will agree it is essential that any form of cooperation on terrorism should also take into account the basic principles safeguarding human rights adopted by the council of Europe, to which both our countries participate. In any case nothing prevents out two countries from exploring all avenues for cooperation in order to combat terrorism within the framework of relevant international agreements of which we are both part. I also suggest that we could examine our cooperation within the context of the recent SECI agreement to prevent and combat trans-border crime. In this context Greece also has important concerns with regard to drug trafficking and illegal migration. Many attempts have been made by drug dealers or illegal migrant traffickers to cross our common border. This has become a major issue of concern for our citizens and our cooperation here will be truly welcomed. Cooperation on all the above issues would also be of great interest to many nations in Europe as their cities are target destinations of these illegal activities.

-- Trade between our countries has greatly increased over the past years. Let us therefore see how we can enhance this momentum to our mutual benefit. Among other things we could examine the possibility of concluding bilateral economic agreements for instance an agreement on preventing double taxation. Our business communities, who have shown leadership in Greek-Turkish relations, could also contribute positively to our discussions on economic cooperation.

-- South East European Cooperation and the Black Sea Economic Cooperation – where we have already achieved a good record of successful collaboration – provide us with another field for cooperation. The recent crisis in Kosovo is a good example on how our two countries can coordinate their policies within a regional context. While the immediate crisis is over much is yet to be done for reconciliation, reconstruction and stability in Kosovo, Yugoslavia and the region as a whole. The Stability Pact offers us a number of opportunities to coordinate and develop our joint efforts. I have always believed that close cooperation between Greece and Turkey in multilateral organizations will contribute to give greater impetus to wider stability in the region. Our cooperation in these areas should serve as an example for others. Keeping this in mind we could explore other areas of cooperation within SEEC and BSEC. The South East European Cooperation, SECI and the Black Sea Economic Cooperation, where we have already achieved a good record of collaboration, can become important areas of successful work between us.

The possibility of concluding bilateral, or even multilateral agreements, in the above mentioned fields could also be envisaged in the light of the progress of our cooperation.

In this context we could meet when the opportunity arises in order to have a sincere and constructive exchange of views. I have always been of the view that personal contacts between us can in many ways be productive. They particularly can be useful if we are to define common approaches, ways and means to address outstanding bilateral issues and enhance mutual confidence.

Hoping to hear from you soon, I send you my sincere wishes for success in your post.

George A. Papandreou

 

Letter from Mr Ismail Cem, Foreign Minister of the Republic of Turkey, to Mr George Papandreou, Foreign Minister of the Republic of Greece, 24 May 1999

Ankara, 24 May 1999

Dear George,

I want to share with you my views on ameliorating our bilateral relations. As you also expressed a similar interest to me, I hope these ideas will help us to begin exploration of avenues for possibly moving our relations forward.

Our initial step should be to address the problem of what is perceived in Turkey as links that exist in Greece with terrorist organizations and their systematic encouragement. This is a matter of crucial importance for us and recent events have made it imperative that this issue be handled in an explicit manner and at the bilateral level between our two countries.

I, therefore, suggest that Turkey and Greece conclude an agreement to combat terrorism. Resolution of this issue would permit us to approach our known differences with greater confidence. The substance of this agreement may be inspired by accords we have already signed with some of our other neighbors, but is should also be specific to the nature of the problem as it affects our relations. We have some further ideas in this respect which we are ready to share with you.

I further suggest that parallel to the signing and implementation of such an agreement, we could also initiate a plan for reconciliation. For this purpose, we could benefit from the ideas I had forwarded to the EU in November 1997, emphasizing resort to all the peaceful means referred to in the UN Charter as well as those I placed on the table back in February-March 1998 that enjoyed positive echoes from international circles as being constructive and realistic. Certainly, we would be open to new ideas, too.

If you think we can proceed on these two categories of action, we might instruct our high official to come together and have them meet and begin to discuss these matters and privacy.

Waiting for your response, I present my warm regards and best wishes.

Ismail Cem


Letter from Mr George Papandreou, Foreign Minister of the Republic of Greece, to Mr Ismail Cem, Foreign Minister of the Republic of Turkey, 25 June 1999

Athens, 25 June 1999

Dear Ismail,

Allow me once again to congratulate you on your reappointment as Foreign Minister of the Republic of Turkey. I am looking forward to continuing our friendly and constructive cooperation.

In this regard I would like to thank you for your letter dated 24 May 1999 and I wish to offer the following thoughts:

First of all I would like to welcome the expression of willingness from your side to improve our bilateral relations. This is also the sincere wish of the Greek side. Greece is willing to address the issues in our relations within the framework of International Law and Treaties. I strongly believe that we must adopt a realistic approach which will allow outstanding issues to be dealt with in sequence creating thus both a strengthening sense of confidence in our relations and a perspective of further steps along the way.

In parallel, we could also envisage resuming dialogue on issues, may of which we have attempted to deal with in the past. Cooperation in several fields of mutual interest such as culture, tourism, environment, crime, economic cooperation and ecological problems should be amongst the topics of our talks. allow me to elaborate on these suggestions:

-- Tourism should become an area of cooperation. Closer cooperation between Greece and Turkey will enhance our competitiveness and strengthen the attraction of our two countries as tourist destinations. Important exchanges already exist between the local authorities, tourist organizations and chamber of commerce of the Greek Islands of the Aegean and those on the western coast of Turkey. It is important we strengthen these contacts and examine into specific issues that will facilitate their cooperation therefore accrue multiple benefits for both our countries.

-- One of the most important resources our two countries possess is the beauty of our natural environments. Our two countries continue to remain comparatively unspoiled by the developments of modern economies. This however may not be so in a few years. The preservation and/or restoration of our natural surroundings, particularly when we speak of the Mediterranean, our coasts, our seas, our rivers and lakes must be a priority for both of us. Let us therefore explore the possibilities of cooperation on ecological issues that will not only preserve our tourist industry’s prospects but also guarantee a better quality of life to our citizens.

-- Both Greece and Turkey have rich cultural traditions. Building a multicultural Europe means that we need to enhance our cultural identities and understand each other’s specificity. Our cooperation in this file d could involve such projects as the restoration of religious and cultural monuments. Mosques, churches, and cultural sites could be identified for this purpose in both our countries. Extremely important are of course live exchanges of artists, intellectuals and academics, but also groups that have formed non-governmental organizations. These exchanges could expand to journalists, women, youth, professionals as well as institutions such as those of tertiary education and many others. In this context complicated but important issues such as Balkan history books in our educational systems might be explored with other neighboring countries.

-- Dealing with organized crime, drug trafficking, illegal migration and terrorism are a priority for Greece and Turkey. Therefore cooperation in this field is a necessity. Such cooperation must obviously be compatible with our obligations as an EU member country. It must also respect our commitments arising from a number of international treaties and agreements signed by us. Furthermore, I hope you will agree it is essential that any form of cooperation on terrorism should also take into account the basic principles safeguarding human rights adopted by the council of Europe, to which both our countries participate. In any case nothing prevents out two countries from exploring all avenues for cooperation in order to combat terrorism within the framework of relevant international agreements of which we are both part. I also suggest that we could examine our cooperation within the context of the recent SECI agreement to prevent and combat trans-border crime. In this context Greece also has important concerns with regard to drug trafficking and illegal migration. Many attempts have been made by drug dealers or illegal migrant traffickers to cross our common border. This has become a major issue of concern for our citizens and our cooperation here will be truly welcomed. Cooperation on all the above issues would also be of great interest to many nations in Europe as their cities are target destinations of these illegal activities.

-- Trade between our countries has greatly increased over the past years. Let us therefore see how we can enhance this momentum to our mutual benefit. Among other things we could examine the possibility of concluding bilateral economic agreements for instance an agreement on preventing double taxation. Our business communities, who have shown leadership in Greek-Turkish relations, could also contribute positively to our discussions on economic cooperation.

-- South East European Cooperation and the Black Sea Economic Cooperation – where we have already achieved a good record of successful collaboration – provide us with another field for cooperation. The recent crisis in Kosovo is a good example on how our two countries can coordinate their policies within a regional context. While the immediate crisis is over much is yet to be done for reconciliation, reconstruction and stability in Kosovo, Yugoslavia and the region as a whole. The Stability Pact offers us a number of opportunities to coordinate and develop our joint efforts. I have always believed that close cooperation between Greece and Turkey in multilateral organizations will contribute to give greater impetus to wider stability in the region. Our cooperation in these areas should serve as an example for others. Keeping this in mind we could explore other areas of cooperation within SEEC and BSEC. The South East European Cooperation, SECI and the Black Sea Economic Cooperation, where we have already achieved a good record of collaboration, can become important areas of successful work between us.

The possibility of concluding bilateral, or even multilateral agreements, in the above mentioned fields could also be envisaged in the light of the progress of our cooperation.

In this context we could meet when the opportunity arises in order to have a sincere and constructive exchange of views. I have always been of the view that personal contacts between us can in many ways be productive. They particularly can be useful if we are to define common approaches, ways and means to address outstanding bilateral issues and enhance mutual confidence.

Hoping to hear from you soon, I send you my sincere wishes for success in your post.

George A. Papandreou

 

TÜRK – YUNAN DIŞ POLİTİKA KRİZLERİNDE AHDİ HUKUK İHLALİ

To Cite: Fuat Aksu, "Türk-Yunan Dış Politika Krizlerinde Ahdi Hukuk İhlali", Tarih ve Uluslararası İlişkiler Perspektifinden Türk-Yunan İlişkileri (1821-2021), Esra Özsüer, Editör, Boyut Yayın Grubu, İstanbul, ss.112-135, 2022

FUAT AKSU**

GİRİŞ

 

Türkiye ve Yunanistan arasındaki uyuşmazlıkların niteliği ve tarafların yükledikleri anlam çözüm arayışlarında kısıtlayıcı bir etki yaratmaktadır. Genel olarak azınlıklar, Kıbrıs ve Ege Denizi’ne ilişkin olarak üç ana başlıkta ele alabileceğimiz uyuşmazlıklar nitelikleri açısından tekrarlayan çatışma (protracted conflict) özelliği gösterir (bkz, Aksu, 2017a; Küçük ve Aksu, 2018; Küçük, 2020). Bu özelliğiyle Türkiye-Yunanistan arasında neredeyse kanıksanmış bir meydan okuma hali gözlenir. Bunun çok çeşitli nedenlerinden söz edilebilir, örneğin iki ülkenin ulus devlet oluşturma süreçleri ve ulusal kimliğini birbirlerine karşı yürüttükleri savaşlar sonucunda elde etmiş oldukları dikkate alınırsa ortak tarih ve geçmiş birleştirici olmaktan daha çok ayrıştırıcı bir rol oynamaktadır. Bir diğer etken ise tam da bu tarihsel arka plandan yola çıkılarak kimlik ve niyete ilişkin algıların oluşumuyla ilgilidir. Dost, düşman, tehdit, güvenlik, çıkar algılarının hangi kaynaklardan beslenerek şekillenmiş olduğuna bağlı olarak algılar kanıksanmış yargılara dönüşebilmektedir. Bu durumun her iki ülkede de zaman zaman iç politika çekişmelerinde iktidara ulaşmanın bir aracı olarak görülmesi de uyuşmazlıkların çözümünü zorlaştırmaktadır. Dolayısıyla Türkiye ve Yunanistan arasındaki ilişkilerin genel seyri içerisinde sürekli bir meydan okuma halinin var olduğu her türlü olumsuzluktan ötekini sorumlu tutma davranışının dış politika kararlarına yansıdığı söylenebilir.[1]

Bu çalışmada iki ülke arasındaki uyuşmazlıkların, dolayısıyla krizlerin taraflar arasındaki ahdi hukuk ile ilişkisi tartışılacaktır. Ahdi hukukun çatışmacı ilişkilere sahip devletler arasında ortak rızaya dayanan bir uzlaşı yaratacağı düşünülür. Eğer taraflar arasında bir ahdi statü üzerinde anlaşılmış ise uyuşmazlık-çatışma ve sorun çözümünde başarı sağlanmıştır. Bununla birlikte hasım aktörlerin “ahdi hukuk”tan kaynaklanan statüye-rejime iyi niyetle uymaları (ahde vefa), uyuşmazlıkları barışçıl çözüm yöntemleriyle çözme ve yeni statü oluşturma konusundaki iradelerini de etkilemektedir. Taraflardan herhangi birisinin ahdi yükümlülüklerini yerine getirmekten kaçınması genişleyen ve derinleşen çok sayıdaki uyuşmazlıkların çözümüne dair müzakerelerin de çıkmaza girmesine yol açabilmektedir.

Bu açıdan Türkiye-Yunanistan arasındaki ilişkiler ilginç bir yapı sergilemektedir. İki yüzyıllık bir süreçte Türk-Yunan devletleri arasında çok sayıda ahdi düzenleme gerçekleştirilmiştir. Bu düzenlemeler toprak-sınır düzenlemelerini, ekonomik, siyasi ve askeri hak ve çıkarları, egemenlik sınırları içerisinde kalan soydaşların (azınlıkların) statüsünü ilgilendirmektedir. Bu çalışmada ise büyük ölçüde 20. yüzyılda iki devlet arasında gerçekleştirilen ahdi hukuk düzenlemeleri ile dış politika krizleri[2] arasında nasıl bir etkileşim olduğuna odaklanılacaktır. Türkiye Cumhuriyeti’nin bir ulus devlet olarak varlığını dayandırmış olduğu 1923 Lozan Barış Antlaşması bu açıdan temel hareket noktasıdır.

Türkiye’nin dış politika davranışlarının temel dayanağı olan Lozan dengesi bağlamında Türkiye’nin söz konusu bu ahdi statü özelinde bir revizyonist beklentisinin-siyasasının olmadığı kolaylıkla söylenebilir. Örneğin hâlihazırda egemenliği antlaşmalarla Yunanistan’a devredilmemiş ada, adacık ve kayalıkların statüsü veya Yunanistan’a antlaşmalarla devredilen adaların silahtan arındırılmış statülerine ilişkin olarak izlediği siyasa bu niteliktedir. Türkiye’nin Yunanistan’dan herhangi bir toprak talebi yoktur. Türkiye, antlaşmalarla Yunanistan’a devredilen adaların silahsızlandırılmış statüsünün antlaşmalara rağmen ihlal edilmesine karşı çıkmaktadır.

Türk Dış Politikası Kriz İncelemeleri Grubu’nun yapmış olduğu çalışmalara göre Türk-Yunan ilişkilerinin Cumhuriyet dönemindeki seyrinde doğrudan veya dolaylı olarak iki ülkeyi taraf haline getiren 14 dış politika krizi yaşanmıştır (ayrıntılar için bkz, Aksu, 2017c).[3] Krizler iki ülke arasında bir savaşa yol açmadan atlatılabilmiş olsa da bunlara kaynaklık eden uyuşmazlıkları çözmek henüz mümkün olmamıştır. Türkiye ve Yunanistan arasında ilişkilere statü-rejim kazandıran metinlerin varlığına karşın günümüzde bu metinler ya taraflardan en az biri tarafından ihlal edildiği için veya bu metinlerin yükümlülükleri farklı yorumlandığı için taraflar arasında uyuşmazlıklar/krizler ortaya çıkmaktadır. Tüm bunlara ek olarak bazı spesifik konularda taraflar arasında henüz bir “ahdi hukuk” yaratılamamış olması da kriz doğurabilmektedir.

Cumhuriyet dönemi Türkiye-Yunanistan ilişkilerine bakıldığında taraflar arasında çok sayıda uyuşmazlığın ortaya çıktığı görülür. Osmanlı dönemi bir yana bırakılır ise bu iki devlet arasındaki ilişkilere uzun soluklu bir statü kazandıran temel antlaşmalar bulunmaktadır.[4] Bunların başında Lozan Barış Antlaşması gelmektedir. İmzalandığı ve yürürlüğe girdiği andan itibaren Lozan iki ülke arasında barış, uzlaşı ve işbirliği süreci öngörmüş olsa da uygulamada bazı görüş ayrılıklarını, uyuşmazlıkları da beraberinde getirmiştir. Örneğin zorunlu mübadeleye tabi tutulanlara ilişkin uygulamalar, kimlerin yerleşik sayılacakları ve azınlık haklarına tabi olacakları, Fener Ortodoks Rum Patrikhanesi’nin statüsü ve yeni Patrik seçimi gibi konular 1930’a kadar taraflar arasında yoğun müzakerelere konu edilmiştir. Bu süreçte taraflar arasında karasal sınırların düzenlenmesine ilişkin anlaşmalar[5] da yapılmış ve Trakya sınırının silahsızlandırılmış olması dolayısıyla göreli bir güvenlik anlayışı geliştirilebilmiştir.

10 Haziran 1930 Ankara Sözleşmesi[6] ile yerleşikler sorununun çözülmesi ilişkilerin iyileştirilmesine dair beklentileri güçlendirmiştir. 1930’ların ilk yarısı iki ülke arasında güven ve güvenliğe ilişkin somut girişimlerin gerçekleştirildiği dönemi yansıtır.[7] Ekim 1930’da Türk-Yunan Dostluk, Tarafsızlık, Uzlaştırma ve Hakemlik Antlaşması, Deniz Kuvvetlerinin Karşılıklı Olarak Sınırlandırılmasını Öngören Protokol ve Oturma, Ticaret ve Denizcilik Sözleşmesi imzalanmıştır. 1930’ların ikinci yarısından itibaren uluslararası ve bölgesel koşullardaki değişim Türkiye ve Yunanistan’ı ortak kaygılara sürüklemiş ve Balkan Antantında şekillenen bir müttefiklik ilişkisini ortaya çıkartmıştır. Bu süreçte taraflar arasında doğrudan uyuşmazlık veya krize dönüşecek kimi konular diğer sorunların gölgesinde kalmış ve özellikle Türkiye tarafından gündeme getirilmemiştir. İtalya ve Bulgaristan’ın Balkanlar ve Akdeniz’de revizyonist faaliyetler içerisinde olması Türkiye ve Yunanistan’ı birbirlerine yaklaştırmış ve ulusal alanda alınan önlemler[8] büyük ölçüde bu ortak tehdide yönelik olarak değerlendirilmiştir.

İkinci Dünya Savaşı sonrası sistemsel/bölgesel koşullar Türkiye-Yunanistan ilişkileri açısından uyuşmazlık ve krizler dönemini başlatmıştır. Özellikle Yunanistan’ın Oniki Adalar’ı egemenlik sınırlarına dahil ederek ülkesel sınırlarının değişmesi, Kıbrıs’ta enosis beklentileri Lozan’da Türkiye ile Yunanistan arasında kurulan dengeyi tek yanlı bozmuştur. Söz konusu denge değişikliği Türkiye’nin ahdi yükümlülükleri ve statüsü açısından bir tehdit olarak algılandığında ise taraflar arasında krize varan gelişmeler ortaya çıkmıştır.

Bu çalışmada çatışmacı ilişkilere ve geçmişe sahip devletler arasında ortaya çıkan krizler özelinde ahdi statü-kriz ilişkisi analiz edilecektir. Toprak bütünlüğü, egemenlik hakları ve temel değerler, öncelikler açısından birbirleri ile rekabet-çatışma içerisinde olan aktörler bu çatışmaları eğer bir ahdi statü oluşturarak çözebilmişler ise bunun sonucunda ortaya çıkan statüyü korumakta duyarlıdırlar. Oluşturulan ahdi statüyü tek yanlı eylemlerle, oldu-bittiler yaratarak değiştirmeye çalıştıklarında ise statünün korunmasından yana olan aktörle yeni bir çatışma-kriz ilişkisinin tetiklenmesi kaçınılmazdır. Hatta bunun sonucunda bir sıcak çatışma riski de ortaya çıkabilir.

En kapsamlı ifade ile ahdi hukuk birden fazla aktör arasında herhangi bir konuda kararlaştırılan bir durumsal düzenlemeyi ifade etmektedir. Taraflar bu düzenleme ile aralarında hak ve yükümlülükleri açısından bir düzen oluşturur ve bu statüyü karşılıklı olarak ihlal etmeyeceklerini taahhüt ederler. Kuşkusuz devletler uluslararası ilişkilerinde çok farklı alanlarda pek çok uluslararası aktörle ilişki içerisindedir ve bu bakımdan da uzlaştıkları noktalarda ilişkilerin sınırlarını ve seyrini belirleyen anlaşmalar yaparlar. Bu anlaşmalardan bir kısmı süreç içerisinde işlevini yitirebileceği gibi bir kısmı ise varlığını geliştirerek, genişleterek korur. Bunun yanı sıra yürürlüğe konulan ve tarafları bağlayan anlaşmaların yürürlükleri sırasında da çeşitli uyuşmazlıklara yol açması da mümkündür. Bunların çözüm yolları anlaşma sürecinde önceden kararlaştırılmış olabileceği gibi uluslararası hukuk açısından barışçıl çözüm yöntemleri özelinde de kararlaştırılmış olabilir. Ahdi hukukun sınırlarını daralttığımızda devletlerin bu konudaki duyarlılıklarının da arttığı görülmektedir. Dar anlamda ahdi statü ülkesel sınırları, egemenlik hakları, toprak bütünlükleri gibi devletin var olmasıyla ilgilidir. Bu durumda tarafların oluşturulan ahdi yükümlülükleri ihlal edecek davranışlardan özenle kaçınmaları beklenir. Böylece taraflar arasında kolay kolay ihlal edilmez bağlayıcı bir denge oluşturulur. Örneğin toprak devirleri ve sınır düzenlemelerine ilişkin antlaşmalarla oluşturulan bir ahdi statü ancak ilgili taraflar arasında gerçekleştirilecek yeni bir antlaşma ile değiştirilebilir. Taraflardan birinin açık rızası ile gerçekleştirilen bir sınır düzenleme antlaşmasından çekilmesi veya yükümlülüklerini yerine getirmemesi ahdi statünün ihlali anlamına gelecektir. Uluslararası hukuk açısından bu nitelikteki “ahdi hukuk”un üçüncü taraflar için de bir tür objektif statü doğurduğu söylenebilir. Doğrudan bu ahde/antlaşmaya taraf olmayan aktörler için de söz konusu statü uluslararası hukuk açısından ileri sürülebilir ve geçerlidir.

Ahdi hukuk genellikle tarafı olan aktörlerin özgür iradeleri ile kararlaştırmış oldukları hak ve yükümlülükler içeren yazılı ve/ya sözlü düzenlemeler, irade beyanlarıdır.[9] Taraflar ilişkilerinde bu statünün zorunlu kıldığı davranışları yerine getirmekle yükümlüdür.  Bu durum genellikle uluslararası hukukta pacta sund servanda /ahde vefa ilkesi ile tanımlanır. Diğer yandan ortak rıza ile oluşturulmuş bir ahdi düzenlemenin taraflarının rebus sic stantibus /koşulların esastan değiştiği ilkesinden yararlanarak antlaşmanın kimi hükümlerinin gözden geçirilerek yenilenmesini, hatta yeni bir antlaşma yapılmasını istemesi mümkündür.[10] Dolayısıyla ortak rızaya dayalı bir ahdi hukuk oluşturma imkânı en azından ilke olarak vardır. Ancak her ne kadar aralarında bir ahdi hukuk oluşturulan devletler bu ahdin gereğini yerine getirmek isteseler de kimi durumlarda ahid, taraflar arasında yeni uyuşmazlıkların çıkmasını engelleyemez. Dahası bu durum yeni bir uyuşmazlıkla beraber, çatışma ve krizi tetikleyebilir.

 

Genellikle devletler arasındaki ilişkilerde bir ahdi hukuk-kriz ilişkisi birbiriyle ilintili üç farklı şekilde kendini gösterir (bu konuda bkz, Aksu, 2017b). Buna göre dış politika krizini tetikleyen davranış ve/ya durumsal değişiklik;

1. Taraflar arasında daha önceden kabul edilen bir antlaşmayı açıkça ihlal etmektedir,

2. Krizi tetikleyen durumsal değişiklikle ilgili olarak bir ahdî hukukun varlığına rağmen taraflardan en az biri bu statüyü farklı yorumlamaktadır ve/ya mevcut uyuşmazlığa uygulanacak bir açık hüküm bulunmamaktadır,

3. Taraflar arasında önceden kabul edilmiş bir ahdî hukuk düzenlemesi yoktur ve taraflardan biri mevcut durumu oldu-bitti yaratarak lehine değiştirmeye çalışmaktadır; bu üç durumda bir ahdi hukuk ihlalinden söz edilebilir.

            Devletler arası ilişkilerde tarafların her zaman aynı doğrultuda politikalar izlemeleri veya çıkar ve beklentilerinin uyuşması beklenmez. Herhangi bir konuda devletler birbirlerinden farklı görüşlere sahip olabilirler. Hatta diplomatik usul ve yöntemlerle görüşlerinin-politikalarının farklı olduğunu muhatap aktörlere bildirerek bir uyuşmazlığın varlığını diplomatik-siyasi düzleme taşıyabilirler. Diplomatik iletişim sürecinde görüş ayrılıklarının ortaya çıkması durumunda taraflar konuya yükledikleri anlam ve öneme bağlı olarak söz konusu görüş ayrılığını ortadan kaldırmak için uygun yöntemleri-araçları kullanmaya çalışırlar. Bununla birlikte bu sürecin her zaman tarafları memnun eden bir çözüm üretmesi mümkün olmamaktadır. Dolayısıyla izlenen yol ve yöntemlere bağlı olarak bir uyuşmazlığın eylemsel alana taşması ve taraflar arasında uzun soluklu bir çatışmaya dönüşmesi de mümkündür. Yine beklenebileceği gibi çatışmaların yönetilemediği durumlarda da krizler ve hatta savaşlar tetiklenebilmektedir.

Eğer uyuşmazlık evresinde taraflar siyasi ve/veya hukuki nitelikteki barışçıl çözüm yöntemlerini kullanarak aralarındaki görüş ayrılıklarını ortadan kaldırabilirse uyuşmazlıkların tırmanmasının önüne geçilebilir. Bazı durumlarda ise tarafları tatmin eden bir çözüme erişilemezse tarafların uyuşmazlık konusunu dondurmaları ve ilişkilerin normal seyrini sürdürmeleri gerçekleşebilir.

Uzlaşma ve müzakere kültürünün hakim olduğu ilişkilerde hasım aktörler arasında bir konuda görüş ayrılığı ortaya çıktığında uygun araç ve yöntemlerle bu durumun müzakere edildiği ve konunun esastan bir çözüme ulaştırıldığı görülür. Bu gibi durumlarda tarafların yeniden bir uyuşmazlık yaşamalarını engelleyecek önlemleri almaya çalıştıkları da söylenebilir. Uyuşmazlıkların karşılıklı diyalog ve diplomatik müzakerelerle giderilmesi en yaygın uygulamalardandır. Bununla birlikte diğer barışçıl yöntemlerin kullanıldığı da görülür. Hukuksal yöntemler arasında sayılan Uluslararası Adalet Divanı’na başvurmak, hakem veya tahkim mahkemelerinden yararlanmanın yanı sıra arabuluculuk gibi siyasi yöntemlerin de kullanıldığı uyuşmazlıklar söz konusudur.

Burada bizi ilgilendiren nokta, taraflar arasındaki ilişkilere şekil veren bir hukuki-siyasi statünün var olup olmadığı, varsa bunun işleyip işlemediğidir. Yukarıda da belirtmiş olduğumuz gibi, uyuşmazlık-çatışma-kriz yönetim süreçlerinde tarafların tetikleyici durumsal değişikliğe yükledikleri anlam ve önem izleyecekleri strateji ve taktiklerin belirlenmesinde etkilidir. Eğer taraflar arasındaki görüş ayrılığı müzakeresi mümkün konularda ise bunun bir çatışma-krize dönüşme olasılığı görece daha düşüktür. Diğer yandan sınır ihlalleri, var olmayı, ülke bütünlüğünü ve güvenliğini doğrudan ilgilendiren alanlarda ortaya çıkan bir uyuşmazlıkta tarafların konuyu diplomasinin sınırlılıklarından askeri-siyasi alana taşıdıkları görülür.

Türk-Yunan Krizlerinde Ahdi Hukuk

 Türk Dış Politikası Kriz İncelemeleri Grubu[11]’na göre Cumhuriyet tarihi (1923-2017) boyunca Türkiye 36 dış politika krizi yaşamıştır. Bu krizlerin 19’unda doğrudan ve/ya dolaylı olarak bir ahdi hukuk ilişkisini bulmak mümkündür. (ayrıntılar için bkz.; Aksu, 2017b). Söz konusu krizler içinde Türkiye ile Yunanistan arasındaki krizlerde de ahdi hukuk ilişkisi gözlenmektedir. Cumhuriyetin kuruluşundan günümüze iki ülke arasında üç temel alanda krize dönüşen 14 olay söz konusudur. En genel sınıflandırma ile bunlar her iki ülkede yaşayan ve antlaşmalarla statüleri kararlaştırılmış olan azınlıklarla, Kıbrıs’la ve Ege Denizi’yle ilgilidir.

Türkiye ile Yunanistan arasındaki dengeyi ve statüyü oluştururken uzlaşılan ahdi statünün işleyişi sırasında karşılaşılabilecek uyuşmazlıkların nasıl çözümleneceğine dair kimi hukuki, siyasi ve idari düzenlemelerden bazılarını Lozan Barış Antlaşması’nda görmekteyiz. Ancak bu düzenlemeler bir bütün olarak Lozan Barış Antlaşması’nın tüm hükümleri için düzenlenmiş değildir. Örneğin taraflar antlaşmanın bazı hükümlerinin uygulanması sırasında doğabilecek sorunları çözmek amacıyla Karma Hakem Mahkemelerinin kurulmasını kararlaştırmışlardır (bkz, Örsten Esirgen, 2019, ss. 309-338;  Karabulut, 2020, ss. 437-465). Söz konusu mahkemelerin ilgi alanları Lozan’ın Ekonomik Hükümler kısmında Mallar, Haklar ve Çıkarlar; Sözleşmeler ve Zaman Aşımları; Sınai, Edebi ve Güzel Sanatlar Mülkiyeti gibi alt başlıkları altında tanımlanmıştır. Ayrıca Genel Hükümler kısmında 137 ve 138. maddelerde Karma Hakem Mahkemelerine yer verilmiştir. Bu açıdan bakıldığında Karma Hakem Mahkemelerinin yetkileri ve kapsamı belli konularla sınırlandırılmıştır (bkz, Örsten Esirgen, 2019, ss. 315-316). Antlaşmanın imzasından ve yürürlüğe girmesinden sonra Türk-Yunan Karma Hakem Mahkemesi ortaya çıkan uyuşmazlıkların çözümü ile ilgilenmiştir.[12]

Ayrıca zorunlu mübadeleye tabi tutulanların hak ve statülerine ilişkin olası sorunların çözümüyle ilgilenmek üzere muhtelit Mübadele Komisyonu kurulmuştur. Söz konusu komisyon 1933 yılına kadar görev yapmış, sonrasında ise yapılan bir anlaşma ile yürürlükten kaldırılmıştır.[13] Benzer şekilde özellikle yerleşik sayılanlara tanınan azınlık statüsüne bağlı olarak İstanbul ve Batı Trakya’da kalan halkın azınlık olmaktan doğan hak ve statülerine ilişkin olarak Lozan Barış Antlaşması’nda birbiriyle ilintili iki ayrı mekanizmanın varlığı söz konusudur. Antlaşmanın 44. maddesinde azınlıklara ilişkin bir uyuşmazlık söz konusu olduğunda başvurulabilecek iki mekanizma kabul edilmektedir. Bunlardan ilki Milletler Cemiyeti Meclisi diğeri ise Uluslararası Daimi Adalet Divanı’dır.[14] Burada dikkate değer nokta en azından azınlıklara ilişkin düzenlemeler açısından tarafların iradelerinin uluslararası hukuk bakımından kontrol altında tutulduğudur. 44. maddeye göre:

…Türkiye, işbu maddelere ilişkin olarak, hukuksal ya da edimsel sorunlarda, Türkiye Hükümeti ile bağıtlı öteki devletlerden her hangi biri ya da Milletler Cemiyeti Meclisi üyelerinden her hangi bir devlet arasında görüş ayrılığı çıkınca bu anlaşmazlığın, Milletler Cemiyeti Andlaşmasının 14. maddesi uyarınca, uluslararası nitelikte bir anlaşmazlık gibi sayılmasını kabul eder.

Türkiye Hükümeti bu türden olan her hangi bir anlaşmazlığın, öteki taraf istemde bulunursa, Uluslararası Daimi Adalet Divanına götürülmesini kabul eder. Daimi Divanın kararı istinaf edilmeyip Milletler Cemiyeti Misakının 13. maddesi uyarınca verilmiş bir kararın güç ve hükmünün tıpkısına sahip olacaktır. (Soysal, 1983, s.105)

 Buna göre antlaşmaya taraf ülkelerden herhangi biri antlaşmanın 37 ile 45. maddeleri arasındaki düzenlemelerle ilgili olarak Türkiye ile bir uyuşmazlık yaşarsa ve isterse bu uyuşmazlığı Uluslararası Daimi Adalet Divanı’na götürerek çözme hakkına sahiptir.[15] Divan’ın kararının tarafları bağlayıcı olacağı dikkate alındığında barışçıl çözüm yöntemlerine vurgu ve hukuki çözümün hakkaniyete uygun olacağı düşüncesi dikkate değerdir.[16] İkinci Dünya Savaşı sonrasında her iki mekanizma da işlevini yitirdiği ve yeni kurumlar ortaya çıktığı için Lozan Barış Antlaşması’nın azınlıklara ilişkin hükümlerinin ihlali halinde başvurulabilecek bir düzenleme bulunmamaktadır.

Ahdi Hukukun İhlalinden Doğan Krizler

 Türkiye ile Yunanistan arasındaki krizler incelendiğinde ahdi hukuk ilişkisinin her üç türüne örnek bulunabilmektedir. Tablo 1’de görüleceği gibi iki ülke arasındaki 14 krizden 8’inde doğrudan bir ahdi hukuk ihlali dolayısıyla krizin tetiklenmiş olduğu görülmektedir. Söz konusu 8 krizden 7’sinde krizin tetiklenmesine neden olan durumsal değişiklik, fiili durum yaratma ve/ya oldu-bitti Yunanistan’ın antlaşmalardan kaynaklanan statüyü ihlal etmiş olmasından kaynaklanmaktadır. Sadece bir krizde (1955 6-7 Eylül Olayları’nda) tetikleyici davranış Türkiye’deki karar alıcıların izlediği siyasadan doğmuştur.

1959-1960 yıllarında Türkiye, Yunanistan ve İngiltere arasında kabul edilen ve sonrasında Kıbrıs Cumhuriyeti’nin de kabul etmiş olduğu antlaşmalarla oluşturulan anayasal düzen hassas dengeler üzerine kurulmuştur. Taraflar mutabakatla oluşturdukları yeni statüyle Kıbrıs Cumhuriyeti’ne bağımsız bir devlet kimliğini kazandırmış ve imzalanan antlaşmalarla oluşturulan bu statüyü garanti etmişlerdir. Kıbrıs’a ilişkin ahdi düzenlemelerde birbiriyle ilintili üç metin öne çıkmaktadır;

  • 1959 Garanti Antlaşması (Zürih, 11 Şubat 1959)[17],
  • 1959 İttifak Antlaşması (Zürih, 11 Şubat 1959)[18],
  • 1960 Kıbrıs Cumhuriyeti'nin Kuruluşuna İlişkin Temel Antlaşma (Lefkoşa, 16 Ağustos 1960)[19]

Tablo 1. Türkiye-Yunanistan İlişkilerinde Ahdî Hukukun İhlalinden Doğan Krizler (1923-2017)

TARAF ÜLKE 

KRİZ ADI 

Hangi Ahdî Statü-Yükümlülük İhlal Ediliyor?

KIBRIS (KRY-YUNANİSTAN) 

1964 KIBRIS I 

1960 Kurucu Anlaşmalar

KIBRIS (KRY-YUNANİSTAN) 

1967 KIBRIS II 

1960 Kurucu Anlaşmalar

KIBRIS (KRY-YUNANİSTAN) 

1997 S300 FÜZE KRİZİ 

de facto statü

YUNANİSTAN 

1955 6-7 EYLÜL OLAYLARI 

1923 Lozan Barış Antlaşması

YUNANİSTAN 

1974 KIBRIS III 

1960 Kurucu Anlaşmalar

YUNANİSTAN 

1981 LİMNİ KRİZİ  

1923 Lozan Barış Antlaşması

YUNANİSTAN 

1987 KITA SAH. KRİZİ 

1976 Bern Deklarasyonu

YUNANİSTAN 

1989-1990 BATI TRAKYA KRİZİ 

1923 Lozan Barış Antlaşması

Kaynak: http://tfpcrises.org/tdp-krizleri/tdp-krizleri-analiz-tablolari/item/273-ahdî-hukuku-ilgilendiren-dis-politika-krizleri

 

Garanti Antlaşması’nın birinci maddesine göre kurulması kararlaştırılan Kıbrıs Cumhuriyeti, “bağımsızlığının, toprak bütünlüğünün ve güvenliğinin idamesini ve aynı zamanda Anayasasına riayet edilmesini sağlamayı”, “her hangi bir devlet ile tamamen veya kısmen, herhangi bir siyasi veya iktisadi birliğe katılmamayı” taahhüt etmektedir. Aynı maddenin ikinci paragrafında Kıbrıs Cumhuriyeti “bu itibarla, herhangi diğer bir devlet ile birleşmeyi veya Adanın taksimini, doğrudan doğruya veya dolayısıyla, teşvik edecek her nevi hareketi yasak ilân” etmeyi yükümlenmiştir.

İkinci maddede ise bu kez imzacı devletlere yükümlülükler getirilmektedir; buna göre Yunanistan, Türkiye ve Birleşik Krallık  “Kıbrıs Cumhuriyetinin bu andlaşmanın 1. maddesinde gösterilen taahhütlerini nazara alarak, Kıbrıs Cumhuriyetinin bağımsızlığını, toprak bütünlüğünü ve güvenliğini ve aynı zamanda Anayasasının temel maddeleri ile kurulan nizamı tanırlar ve garanti” ederler. Ayrıca Yunanistan, Türkiye ve Birleşik Krallık, “aynı şekilde, kendilerini ilgilendirdiği nispette, Kıbrıs'ın herhangi diğer bir Devlet ile birleşmesini veya Adanın taksimini, doğrudan doğruya veya dolayısıyla, teşvik etmek gayesini güden herhangi bir hareketi yasak etmeyi taahhüt ederler” denilmektedir.

Antlaşmanın dördüncü maddesi ise oluşturulacak statünün herhangi bir şekilde ihlal edilmesi, bozulması durumunda imzacı devletlerin sorumluluklarını tanımlamaktadır. Buna göre;

… Andlaşmanın hükümlerine bir riayetsizlik halinde, Yunanistan, Türkiye ve Birleşik Krallık, bu hükümlere riayeti sağlamak için gereken teşebbüsler veya tedbirler hakkında birbirleri ile isti­şare etmeyi taahhüt ederler.

Müşterek veya anlaşarak hareket mümkün olmadığı takdirde, garanti veren üç devletten her biri, bu Andlaşma ile ihdas edilen nizamı tekrar- kurmak münhasır maksadı ile harekete geçmek hakkını muhafaza” edeceklerdir. 

Bu taahhütlerini gerçekleştirebilmek için imzacı devletlerin aralarında oluşturacakları bir antlaşma (İttifak Antlaşması, 2. madde) ile “Yüksek Âkid Taraflar, Kıbrıs Cumhuriyetinin bağımsızlığına veya toprak bütünlüğüne karşı, doğrudan doğruya veya dolayısıyla, yöneltilen herhangi bir hücum veya saldırganlığa mukavemet etmeyi taahhüt” etmektedirler.

Kıbrıs Cumhuriyeti’nin Anayasası’na dahil edilen Garanti ve İttifak Antlaşmaları böylece anayasal bir nitelikte kazanmış ve Kıbrıs Cumhuriyeti’nin statüsünün ayrılmaz bir parçası olarak kabul edilmiştir. Bununla birlikte kuruluşundan kısa bir süre sonra Kıbrıs Cumhuriyeti’nin statüsünü saptayan antlaşmalar ve anayasal düzen çeşitli gelişmeler dolayısıyla ihlal edilmiş ve krizler süreci başlamıştır. Özellikle tarafların niyetleri konusunda ciddi farklılıkların oluşu ve kurucu metinlerde Ada’nın herhangi bir devletle birleşmesi, hatta bunun teşvik edilmesi gayesini güden herhangi bir hareketin yasaklanmış olmasına karşın uygulamada gizli/açık bu yönde girişimlerin teşvik edilmesi statünün ihlalini doğurmuştur.

Arsava’nın da (1996, ss.43-51) belirttiği gibi Türkiye’nin 1964, 1967 ve 1974 Kıbrıs krizlerinde statü ihlaline duyarsız kalmadığı ve antlaşmalardan kaynaklanan yükümlülüklerini yerine getirmeye çalıştığı görülmektedir. Hukuki argümanları açısından Garanti ve İttifak Antlaşmalarının yukarıdaki hükümleri dillendirilirken siyasi girişimlerinde de garantör devletlerle görüş alışverişi, ortak müdahale arayışları söz konusu olmuştur. Ancak Yunanistan’ın (Ethniki Organosis Kiprion Agoniston / Kıbrıslı Savaşçıların Millî Örgütü) EOKA’nın enosis saldırılarını desteklemekte oluşu dikkate alınarak bu girişimler çoğunlukla İngiltere ile yapılmıştır.[20] İngiltere’nin çoğu kez çekimser veya yanlı tutumu ortak bir müdahaleyi oluşturmaya yetmemiştir.

Kıbrıs krizlerinde 1960 kurucu antlaşmalarının ihlalini oluşturacak enosis amaçlı müdahaleler söz konusudur. Kurucu antlaşmalarda oluşturulan ahdi statüye göre Ada’daki Türk ve Rum toplumları enosis ve taksim siyasalarından vazgeçecek ve oluşturulan ortaklık devletinin anayasal düzenine sadık kalacaktır. Bu statü aynı zamanda Türkiye, Yunanistan ve İngiltere tarafından Garanti Antlaşması ile koruma altına alınmıştır. 1964-1974 arasındaki Kıbrıs krizlerinde Ada’daki Rum toplumunun ve Yunanistan destekli EOKA örgütünün enosis’i gerçekleştirmeye çalışması ve Türk toplumuna yönelik silahlı saldırılarda bulunması ahdi statünün ihlali olarak değerlendirilmiştir. Türkiye 1960 Antlaşmalarının kurduğu ahdi statüyü korumaya çalışan taraf iken Yunanistan bu statüyü ihlal eden garantör ülke olmuştur. Söz konusu Kıbrıs krizlerinde zorlayıcı diplomasi stratejisinin başarısını ve meşruiyetini arttıran özellik ise Türkiye’nin antlaşmalardan kaynaklanan ahdi statüyü korumak amacıyla kuvvet kullanma tehdidinden yararlanmasıdır. (bkz, Aksu, 2008; Şener, 2013)

Ege Denizi özelinde bakıldığında ise 1987 Kıta Sahanlığı Krizi’nde bir ahdi hukuk ihlali söz konusudur. 1976 yılına değin Türkiye ile Yunanistan arasında Ege Denizi’nde kıta sahanlığı sınırlarının belirlenmesi konusunda bir ahdi hukuktan söz etmek mümkün değildir. Kuşkusuz bu ahdi hukuk düzenlemesi Ege Denizi’nde Türkiye ve Yunanistan arasında deniz yetki alanlarının sınırlandırılmasına ilişkin kapsamlı bir antlaşma değildir. Bununla birlikte nihai bir sınırlandırma antlaşması yapılıncaya değin tarafların bu konuda nasıl davranacaklarını belirlemektedir. 1974-1976 yılları arasında kıta sahanlığı konusunda taraflar arasındaki uyuşmazlık-çatışma sonrasında 1976 yılında iki ülke arasında bir tür moratoryum kabul edilmiştir. 11 Kasım 1976 yılında imzalanan Bern Anlaşması[21] ile taraflar kıta sahanlığı konusundaki ulusal tezlerini korumakla birlikte söz konusu müzakereleri iyi niyetli olarak sürdürecekler ve bu süreç içerisinde gerginliği arttıracak, tırmandırabilecek girişimlerden kaçınacaklardır. Bu bağlamda kendi karasularının dışında kıta sahanlığına ilişkin faaliyetler sürdürmeyeceklerine dair karşılıklı yükümlülük altına girmişlerdir. Bern Anlaşması ile kabul edilen yükümlülükler 1987 yılına değin büyük ölçüde sürdürülmüş olsa da 1987 yılında Yunanistan 1976 yılında imzalamış olduğu Bern Anlaşması’nın artık geçersiz olduğunu ve karasularının dışında petrol aramaya başlayacağını açıklamıştır. Yunanistan’ın bu açıklaması iki ülke arasında Bern Anlaşması ile oluşturulmuş ahdi statünün ihlali olarak algılanmıştır. Türkiye yaptığı açıklamada Yunanistan 6 millik karasularının dışında petrol arama faaliyetlerine başlar ise Türkiye’nin de kendi karasularının dışında ilan etmiş olduğu kıta sahanlığı bölgelerinde benzer faaliyetlere başlayacağını belirtmiştir. Türkiye’nin bu tepkisi üzerine Yunanistan geri adım atmış, Bern Anlaşması’nın kurduğu statüye uyacağını açıklayarak krizi sonlandırmıştır. (bkz, Aksu, 2008, ss.154-194)

6-7 Eylül 1955 Olayları ve 1989-1990 Batı Trakya Krizi’nde ise azınlıkların Lozan Barış Antlaşması ile kararlaştırılmış statüsü fiili uygulamalarla ihlal edilmiştir. Bir bütün olarak değerlendirildiğinde Lozan Barış Antlaşması’nın 37 ile 44. maddeleri arasındaki hükümler Türkiye sınırları içerisindeki [Müslüman olmayan] azınlıkların hak ve statülerini karara bağlarken 45. maddede Yunanistan’daki Batı Trakya Müslümanlarının da aynı hak ve statüye sahip olduklarını kararlaştırmıştır. Dolayısıyla söz konusu maddeler bakımından iki ülkedeki söz konusu azınlıkların hak ve statülerinin hiçbir şekilde ihlal edilemeyeceğine dair taraflar karşılıklı taahhütlerde bulunmuş olsalar da süreç içerisinde bu konuda her iki ülke de kötü bir sicile sahiptir. Diğer yandan 1955 yılındaki 6-7 Eylül Olayları kriz yönetimi açısından değerlendirildiğinde bir kaza krizi/kasıtsız kriz niteliğindedir. George’un ifadesiyle kasıtsız (inadvertent) krizlerde siyasal karar alıcının herhangi bir konuda kriz çıkartmak doğrultusunda bir kararı bulunmaz; buna karşın idari mekanizma içerisinde yer alan görevlilerin kimi tercihleri ve eylemleri sonucunda bir krizin tetiklenmesi gerçekleşebilir.[22] Bu açından bakıldığında Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu’nun Londra’daki görüşmeler sırasında hükümetten kamuoyunun desteğini içeren gösteriler yapılmasını istemesi uygulamada azınlıklara yönelik saldırıların yapılmasıyla sonuçlanmıştır. Dolayısıyla kriz yönetimi açısından bakıldığında siyasal karar alıcının asıl amacının kriz çıkartmak olmadığı söylenebilir. Bununla birlikte krize neden olabilecek olası tırmanma risklerine karşı önlem al[a]mamış olması siyasi sorumluluğunu ortadan kaldırmamaktadır. Krizin yumuşamasından sonraki evrede mağdurların zararlarının maddi kısmını telafi etmek açısından hükümet gerekli girişimleri yapmış olmasına karşın travmatik etkilerini telafi etmek mümkün olmamıştır.

1984-1990 arasında Yunanistan’ın Batı Trakya Türk-Müslüman azınlığın antlaşmalardan kaynaklanan hak ve statülerini ihlal eden kararlar almasıyla tırmanan gerginlik azınlıklara ilişkin uyuşmazlığı yeniden gündeme taşımıştır. Oran’ın da belirttiği gibi azınlığın etnik-dini kimliğini kullanması, kendi din adamlarını seçmesi, dillerini kullanma ve eğitimlerini kendi dillerinde gerçekleştirmesi konusunda bu dönemde yoğun baskılarla karşılaşan Batı Trakya Türk-Müslüman azınlığın ahdi hukuktan kaynaklanan hak ve statüleri Yunanistan tarafından ihlal edilmiştir (ayrıntılar için bkz, Oran, 1999). Azınlığa yönelik bu baskı ve asimilasyon faaliyetleri Helsinki Watch gibi insan hakları kuruluşlarının raporlarıyla somutlaştırıldığı gibi azınlık mensuplarının Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nde açmış olduğu davalarda da dillendirilmiştir. Bu davalarda Yunanistan azınlığın haklarını ihlal ettiği için mahkûm edilmiştir.

Ahdi Hukukun Hüküm İçermemesinden Doğan Krizler

Tablo 2’de görüleceği gibi Türkiye ile Yunanistan arasında genel bir ahdi hukuk olmasına rağmen söz konusu ahdi hukukun özgün uyuşmazlığa uygulanabilecek bir hüküm içermemesinden kaynaklanan krizler bulunmaktadır. Bu durum özellikle Ege Denizi’nde taraflar arasında deniz yetki alanlarını ilgilendiren konularda bir ahdi hukukun oluşturulamamış olmasından doğmaktadır.  Diğer bir deyişle Lozan Barış Antlaşması taraflar arasında bir statü kurmuş olsa da deniz sınırları ve yetki alanları açısından gelişen hukuki düzenlemelere uygun bir hüküm oluşturulamamıştır.

Tablo 2. Türkiye-Yunanistan İlişkilerinde Ahdî Hukukun Hüküm İçermemesinden Doğan Krizler (1923-2017)

TARAF ÜLKE 

KRİZ ADI 

Ahdî Hukuk Var Ancak Mevcut Duruma İlişkin Hüküm İçermiyor

Ahdî Hukuk Yok ve Taraflardan Biri Fiilî Durum/Oldu-Bitti Yaratmak İstiyor

Hangi Ahdî Yükümlülük İhlal Ediliyor?

YUNANİSTAN 

1973-1976 KITA SAHANLIĞI 

Genel Bir Ahdî Hukuk Var Ancak Özel Hüküm İçermiyor

Ahdî Statü/Yükümlülük Yok Fakat Hukukî Statü Oluşturma Arayışı Var

1923 Lozan Barış Antlaşması kriz konusu hakkında hüküm içermiyor.

YUNANİSTAN

1974-1980 NOTAM-FIR

Ahdî Statü/Yükümlülük Var Fakat Hükümleri Farklı Yorumlanıyor

Ahdî Statü/Yükümlülük Yok Fakat Hukukî Statü Oluşturma Arayışı Var

1944 Şikago Sözleşmesi,

Avrupa Bölgesel Seyrüsefer Antlaşmaları

YUNANİSTAN 

1996 KARDAK KRİZİ 

Genel Bir Ahdî Hukuk Var Ancak Özel Hüküm İçermiyor

Ahdî Statü/Yükümlülük Yok Fakat Hukukî Statü Oluşturma Arayışı Var

1923 Lozan Barış Antlaşması kriz konusu hakkında hüküm içermiyor.

Kaynak:  https://tdpkrizleri.org/index.php/tfp-crisis/sample-crisis-tables/item/273-ahdi-hukuku-ilgilendiren-dis-politika-krizleri

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1996 Kardak Kayalıkları Krizi’nde ortaya çıktığı gibi Türkiye ile Yunanistan arasında henüz deniz sınırlarını belirleyen bir temel metin bulunmamaktadır. Yani karasal sınırlar hakkında bu ülke ile yapılmış bir ahdi düzenlemenin olmasına karşın deniz sınırlarına ilişkin olarak bir düzenleme yapılmış değildir. Oniki Adalar’ın güney/güneydoğusuna ilişkin olarak İtalya ile yapılan antlaşmalar[23] dışında Yunanistan ile Ege Denizi’nde deniz sınırlarına ilişkin bir düzenleme yapılamamış olması taraflar arasında yeni krizleri tetikleyebilmektedir.

Özellikle ülkesel bütünlük ve egemenlik alanlarının bir ahdi statüye bağlanmadığı durumlarda taraflar bu sınırları olabildiğince geniş bir şekilde çizmek isteyebilmektedir. Türkiye-Yunanistan örneğinde Lozan Barış Antlaşması karasal sınırların saptanması konusunda çok daha tutarlıdır. Antlaşmanın kabulünden bir süre sonra karasal sınırlara ilişkin sınır belirleme-işaretleme (demarkasyon) süreci tamamlanmış ve sınırlar haritalandırılabilmiştir.[24] Hatta süreç içerisinde bu konuda yeni düzenlemelere ihtiyaç duyulduğunda taraflar teknik çalışmalar ve müzakerelerle ahdi statüdeki pürüzlü noktalara ortak çözümler üretebilmiştir.[25] Ancak hâlihazırda iki ülke arasında deniz sınırları[26] konusunda belirsizlik giderilebilmiş değildir.[27] Çeşitli uyuşmazlık ve krizlerde Lozan Barış Antlaşması hükümlerine yapılan göndermeler tarafların Lozan hükümlerini birbirlerinden farklı yorumladıklarını göstermektedir (bu konuda bkz, Heraclides, 2010). Örneğin Yunanistan Lozan Barış Antlaşması’nın 16. maddesini yorumlarken Türkiye’nin Ege Denizi’nde 3 mil karasularının dışındaki bütün hak ve menfaatlerinden feragat ettiğini ileri sürmektedir. Türkiye’nin görüşüne göre ise “Türkiye’nin üzerindeki her türlü hak ve sıfatlarından vazgeçtiği adalar, ismen belirtilerek İtalya’ya verilen adalar ile 13 Şubat 1914 tarihinde Yunan işgali altında olan ve ismen Yunanistan’a bırakılan adalardan ibarettir. Bunlar dışında kalan adalarda Türk egemenliği tanınmıştır.”[28] İlgili maddeden de açıkça anlaşılacağı üzere egemenliği açıkça isim sayılarak adalardan söz edilmektedir. Ancak adacık ve kayalıklara ilişkin bir hüküm söz konusu değildir. Bu açıdan bakıldığında 1932 Ocak ayında Türkiye ile İtalya arasında deniz sınırlarına ilişkin yapılan anlaşmada iki ülke arasında Oniki Adaların güney kısmında sınır ayrıntılı olarak belirlenmiştir. 1932 Aralık ayında Türk ve İtalyan teknisyenlerin Oniki Adalar’ın kuzey-kuzeybatısında sınırı belirleyen zabıtname ise imza, onay ve yürürlük sürecini tamamlamış tarafları bağlayıcı bir metin değildir. Dolayısıyla Türkiye ile İtalya arasındaki sınır düzenlemesinin bu kısmı gerçekleşememiş, Oniki Adalar Yunanistan’a devredilirken bu niteliği ile devredilmiştir. Kardak Kayalıkları Krizi sırasında Yunanistan yürürlüğe girmemiş bu zabıtnamenin geçerli bir metin olduğunu iddia ederek Oniki Adalar’ın kuzeyindeki adacık ve kayalıkların kendisine ait olduğunu ileri sürmüştür. Açıkça ifade etmek gerekir ki Türkiye Lozan Barış Antlaşması, 1947 Paris Barış Antlaşması ile isimleri ve statüleri açıkça belirtilerek Yunanistan’a terk edilmiş olan ada ve adacık ve kayalıklar üzerinde egemenlik iddiasında değildir. Bu adalara ilişkin Türkiye’nin temel itirazı ise adaların silahsızlandırılmış statüsünü Yunanistan’ın ihlal etmesi noktasındadır. Dolayısıyla henüz bir ahdi hukuka konu edilmemiş bulunan deniz yetki alanları sınırlarının barışçıl yöntemlerle belirlenmesi ve bu konudaki belirsizliğin giderilmesi iki ülke arasındaki ilişkilerin normalleşmesine katkıda bulunacaktır.

Özellikle iki krizde Yunanistan ile Türkiye arasında krizi tetikleyen durumsal değişikliğe dair bir antlaşmanın olmadığı belirgindir. 1973-1976 Ege Denizi Kıta Sahanlığı Krizi Türkiye tarafından fiili durum yaratılarak tetiklendiğinde Yunanistan’ın hak iddiasına uluslararası hukuk açısından meşruluk kazandıran bir ikili antlaşma mevcut değildir. Dolayısıyla Yunanistan’ın Ege Denizi kıta sahanlığında hak iddiası kadar Türkiye’nin de kıyıdar ülke olarak hak iddiasında bulunmasının önünde hukuki/siyasi bir engel bulunmamaktadır. Taraflar arasında gerçekleştirilen diplomatik-siyasi girişimlerde dile getirilen argümanların haklılığı/meşruluğu konusunda tarafların farklı tezlerinin olduğu gerçeği taraflar arasında bir ahdi statü yaratılmadan bu görüş ayrılığının giderilemeyeceği anlamına gelmektedir. Taraflar dillendirdikleri görüşlerine haklılık kazandırdığını düşündükleri gerekçelere sahip olsalar da aralarında bu konuda bir uzlaşı yaratılamamış, dolayısıyla ahdi statü oluşturulamamıştır. 1976 yılında imzalanan Bern Anlaşması ise esasa ilişkin olmayıp sürece ilişkindir.

1996 Kardak Kayalıkları Krizi açısından da benzer bir durum söz konusudur. Figen Akat’ın Kayalıklarda karaya oturmasından sonraki süreçte Kayalıkların hangi ülkeye ait olduklarına dair geçerli kanıt ileri sürülememiştir.[29] Gerek Yunanistan gerekse Türkiye doğrudan bir ahdi statü oluşturan hukuki-siyasi metin göstererek söz konusu kayalıkların aidiyetinin kendilerine ait olduğunu kanıtlayamamıştır. Tarafların ileri sürdükleri hukuki-siyasi gerekçeler söz konusu ada, adacık ve kayalıkların tartışmasız bir şekilde hangi ülkeye ait olduğunu kanıtlamaya yetmemiştir. Sonrasında ise dillendirdikleri hukuki-siyasi argümanlara inandırıcılık ve kararlılık kazandırmak için askeri yöntemlere/araçlara başvurmaktan kaçınmamışlardır. Burada dikkati çeken unsur Yunanistan’ın krizi tetikleyen askeri girişimlere başvurmasıdır. Yunanistan’ın Kayalığa askeri tim çıkartması bir oldu-bitti girişimi olarak algılanmış ve Türkiye misilleme stratejine başvurarak ikinci kayalığa askeri tim çıkartarak karşılık vermiştir. Kriz analizi açısından bu krizde bir ahdi düzenlemenin henüz gerçekleştirilememiş olması ve uyuşmazlığın tarafların egemenlik hakları ve sınırlarını ilgilendirmesi duyarlılığı arttırmaktadır.

Ahdi Hukukun Olmaması ve Oldu-Bitti Girişimleri

Eğer taraflar arasında özgün konuda bir ahdi statü yaratılamamış ve/ya var olan ahdi statüde uyuşmazlığa uygulanacak bir hüküm bulunamıyor ise uzlaşmazlığa taraf olan aktörlerden biri durumu kendi yararına değiştirecek/etkileyecek bir “oldu-bitti”ye başvurabilir. George’un (1991, ss.382-383) tanımlamasıyla “oldu-bitti” girişimi krizi tetikleyen saldırgan bir davranıştır. Mevcut statünün devamını veya statü değişikliğinin müzakereler yoluyla gerçekleştirilmesi gerektiğini ileri süren taraf ise savunmacı karakterde görülür. Örneğin Kardak Kayalıklarına ilişkin krizde bunu gözlemlemek mümkündür. Yunanistan ile Türkiye arasında diplomatik-siyasi iletişim kanallarıyla konu hakkında bir görüşme trafiği sürerken çatışmayı krize tetikleyecek/tırmandıracak girişim Yunanistan tarafından gerçekleştirilmiştir. Yunanistan Kayalığa askeri tim çıkartarak bir meydan okuma sergilemiş, “oldu-bitti” yaratmıştır. Türkiye’nin bu “oldu-bitti”ye tepki gösteremeyeceği veya göstereceği tepkiyle Yunanistan’ın baş edebileceği düşünülmüştür.

Türkiye’nin bu “oldu-bitti”ye tepkisiz kalması veya düşük düzeyde bir tepki göstermesi Yunanistan’ın bu ihlali sona erdirmesini veya geri adım atmasını sağlayamayacağı için bu durum zımni bir kabullenme durumu olarak yorumlanabilecek ve Yunanistan’ın cesaretini arttırabilecektir. Nitekim Türkiye bu olasılığı dikkate alarak göstereceği tepkiyi misilleme üzerine kurarak zorlayıcı diplomasi yoluyla kuvvet kullanma tehdidini dillendirmiştir. Böylece mevcut statünün “oldu-bitti”lerle değiştirilemeyeceğini Yunanistan’a kabul ettirmeye çalışmıştır. Kriz analizi açısından Yunanistan bu krizde “saldırgan”, Türkiye ise “savunmacı” statüdedir.[30]

Tablo 3. Türkiye-Yunanistan İlişkilerinde Ahdî Hukukun Olmadığı ve Oldu-Bitti Girişimlerinden Doğan Krizler (1923-2017)

TARAF ÜLKE

KRİZ ADI

Ahdî Hukuk Var Ancak Mevcut Duruma İlişkin Hüküm İçermiyor

Ahdî Hukuk Yok ve Taraflardan Biri Fiilî Durum/Oldu-Bitti Yaratmak İstiyor

Hangi Ahdî Yükümlülük İhlal Ediliyor?

KIBRIS (KRY -YUNANİSTAN) 

1997 S300 FÜZE KRİZİ 

de facto statü

Ahdî Statü/Yükümlülük Yok Fakat Hukukî Statü Oluşturma Arayışı Var

 

KIBRIS (KRY -YUNANİSTAN) 

2003 DOĞU AKDENİZ MEB 

 -

Ahdî Statü/Yükümlülük Yok Fakat Hukukî Statü Oluşturma Arayışı Var

 -

YUNANİSTAN 

1973 - 1976 KITA SAHANLIĞI 

Genel Bir Ahdî Hukuk Var Ancak Özel Hüküm İçermiyor

Ahdî Statü/Yükümlülük Yok Fakat Hukukî Statü Oluşturma Arayışı Var

1923 Lozan Barış Antlaşması kriz konusu hakkında hüküm içermiyor.

YUNANİSTAN 

1996 KARDAK KRİZİ 

Genel Bir Ahdî Hukuk Var Ancak Özel Hüküm İçermiyor

Ahdî Statü/Yükümlülük Yok Fakat Hukukî Statü Oluşturma Arayışı Var

1923 Lozan Barış Antlaşması kriz konusu hakkında hüküm içermiyor.

Kaynak:  https://tdpkrizleri.org/index.php/tfp-crisis/sample-crisis-tables/item/273-ahdi-hukuku-ilgilendiren-dis-politika-krizleri

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Tablo 3’de Türkiye ile Yunanistan arasında ortaya çıkan uyuşmazlığa ilişkin olarak herhangi bir ahdi hukukun olmamasından kaynaklanan krizler görülmektedir. Cumhuriyet tarihi içerisinde taraflar arasında denge kuran, statü oluşturan metinlerin varlığına rağmen özellikle deniz yetki alanları konusunda bir düzenleme yapılamamış olması bu konuda krizlerin tetiklenmesine uygun ortam doğurmuştur. Taraflardan herhangi birinin uluslararası hukuku tek yanlı ve kendi çıkarlarını maksimize eder şekilde yorumlaması ve bunu fiili durum yaratarak veya oldu-bittilerle desteklemesi hak iddiasında bulunan diğer kıyıdar ülkenin tepkisini doğurmuştur. Somut olarak 1973 sonrasında Ege Denizi Kıta Sahanlığı Krizi, 1996 Kardak Krizi ve 2003 Doğu Akdeniz MEB Krizi bu tür krizlerdendir. Her üç krizde de taraflar arasında krizin konusunu oluşturan uyuşmazlığı düzenleyen bir ahdi hukuk bulunmamaktadır.

1973-1976 Ege Denizi Kıta Sahanlığı Krizinde Türkiye krizi tetikleyen ülkedir. Yunanistan’ın tek yanlı egemenlik iddialarını tanımadığını, kıyıdar ülkeler olarak Türkiye ve Yunanistan arasında Ege Denizi’nde kıta sahanlığı sınırlarının müzakerelerle belirlenmesi gerektiğini Yunanistan’a kabul ettirebilmek için bilinçli olarak bir fiili durum yaratma stratejisi izlemiş ve Yunanistan’ın Türkiye ile müzakerelere başlamasını sağlamak istemiştir (bkz, Aksu, 2017c, ss.93-94). Kriz analizi bakımından bu kriz tasarlanmış kriz örneğidir ve sınırlılıkları dolayısıyla savunmacı niteliktedir.[31] Çünkü Türkiye’nin tasarlamış olduğu kriz yönetim stratejisinin hedefi kıta sahanlığı sınırlarının belirlenmesi sürecinde Yunanistan’ın tek yanlı eylemlerden kaçınmasını sağlamak ve Türkiye ile müzakere masasına oturtmaktır. Özünde bu stratejinin başarılı olduğunu söylemek de mümkündür, çünkü kriz yönetim sürecinde Yunanistan Ege Denizi’nde Türkiye’nin de kıyıdar ülke olarak hak sahibi olduğunu gönülsüz de olsa kabullenmek zorunda kalmıştır. Nihayetinde 1976 Bern Anlaşması[32] ile taraflar barışçıl çözüm yöntemleri kullanılarak taraflar arasında kalıcı bir ahdi hukuk yaratılıncaya değin tek yanlı eylemlerden kaçınacakları ve karasularının dışında kıta sahanlığına ilişkin faaliyetler yürütmeyeceklerini hükme bağlamışlardır. Yunanistan’ın Bern Anlaşması’na uymaması ise 1987’de krizin tetiklenmesine yol açmış, kriz sürecinde Başbakan A. Papandreu’nun Yunanistan’ın Bern Anlaşması’na uyacağını açıklaması ile kriz atlatılabilmiştir. Bern Anlaşması bir ahdi statü yaratmış olmasına karşın kıta sahanlığının paylaşımı ve sınırlandırılmasına ilişkin nihai bir anlaşma metni değildir.

1996 yılındaki Kardak Kayalıkları Krizi ise Yunanistan’ın tetikleyici olduğu bir krizdir. Bu krizde Yunanistan kendi egemenliğine ait olduğunu iddia ettiği Kardak Kayalıkları’na asker çıkartarak Kayalıklara yaklaşacak siviller dışındakilere (askerlere) ateş açacağını açıklamıştır. Yunanistan’ın egemenlik iddiasına askeri bir nitelik kazandırması ve asker çıkartarak bir oldu-bitti yaratması Türkiye’nin siyasi ve askeri tepkisini çekmiştir. Kardak Kayalıkları Krizi’ne ilişkin uyuşmazlığı tetikleyen olay Türk bandıralı Figen Akat gemisinin Kayalıklarda karaya oturmasıdır. Geminin kurtarılması sırasında ve sonrasında yaşananlar söz konusu Kayalıkların aidiyeti konusunda tarafların farklı görüşte olduğunu ortaya çıkartmıştır. Nitekim sonrasında taraflar arasında yapılan diplomatik yazışmalarda her iki taraf da söz konusu kayalıkların kendi egemenlikleri içerisinde yer aldığına dair tezlerini-kanıtlarını açıklamışlardır (bkz, Başeren ve Kurumahmut, 2003; Kurumahmut 1998). Ancak ne Türkiye ne de Yunanistan açıkça bu ve benzeri durumda olan çok sayıdaki coğrafi formasyonun kendi egemenlikleri altında olduğunu gösteren bir antlaşmayı ortaya koyamamıştır. Hak ve egemenlik iddialarını destekleyebilecek hukuki/siyasi argümanlara sahip olsalar da Uluslararası Hakem Mahkemesi’nin Eritre-Yemen Davası’nda belirtmiş olduğu gibi ülke devrini açık bir antlaşma ile yapmak gereği vardır  (bkz, Kurumahmut ve Başeren, 2004, ss.67-73). Oysa iki ülke arasında daha önce yapılan antlaşmalarda (örneğin Lozan Barış Antlaşması’nda) söz konusu coğrafi formasyonların hangi ülkeye ait olacağına dair bir düzenleme yapılmış değildir. Dolayısıyla bu konuda bir ahdi statü de bulunmamaktadır. Uyuşmazlığın kesin surette ortadan kaldırılabilmesi için taraflar arasında bu konuya özgü bir ahdin/antlaşmanın yapılması gerekmektedir.

Tıpkı Ege Denizi’nde kıta sahanlığına ilişkin durumda olduğu gibi Doğu Akdeniz’de de Türkiye ile ilgili kıyıdar ülkeler arasında henüz bir ahdi hukuk kabul edilmiş değildir. Bu durum Kıbrıs’taki egemenlik-sınır tartışmaları açısından çok daha karmaşık bir tartışmayı özünde barındırmaktadır. 1959-1960 Antlaşmaları ile Kıbrıs konusundaki uyuşmazlığa bir çözüm üzerinde anlaşılmış olsa da sonrasında hem Adada yaşayan iki toplum arasında hem de Türkiye ve Yunanistan arasında çatışmacı ilişkiler ve krizler eksik olmamıştır. Hâlihazırda Doğu Akdeniz Münhasır Ekonomik Bölge (MEB) krizi gelişen kriz özelliği ile Türkiye, KKTC, Kıbrıs Rum Yönetimi ve Yunanistan arasında bir rekabeti yansıtmaktadır. Doğu Akdeniz’de ilgili kıyıdar ülkeler olarak söz konusu uyuşmazlık bir yandan Türkiye-Yunanistan arasındaki deniz yetki alanlarını diğer yandan da Kıbrıs uyuşmazlığını ilgilendirmektedir. Hâlihazırda Türkiye ile Yunanistan arasında deniz yetki alanlarının sınırlandırılmasına ilişkin bir müzakere ve ahdi hukuk oluşturma çabası sonuçlanmamıştır. Taraflar arasında 1976 Bern Anlaşması ile oluşturulan (zımni) ahdi statünün tek yanlı girişimleri engellediği söylenebilir.

Kıbrıs açısından ise durum daha farklı şekillenmektedir. Kıbrıs Rum Yönetimi 2003 yılından itibaren Doğu Akdeniz’de münhasır ekonomik bölge iddialarını somut eylemlerle sergilemeye başlamıştır. Bu durum doğal olarak Ada’da yaşayan iki toplumun birlikte temsil edildiği bir devletin bulunmadığı Kıbrıs’ta egemenlik-yetki tartışmalarına neden olmuştur. Bir kıyıdar ülke olarak Türkiye açısından temel tartışma noktası Kıbrıs’ta egemenlik-yetki açısından tartışmasız bir yapıda uzlaşılmış olmasıdır. 2004 yılında referanduma sunulan Annan Planı’nda olduğu gibi 1959-1960 kurucu metinlerinde de doğal kaynaklar merkezi devletin egemenlik alanı içerisinde kabul edilmektedir. Oysa 1963-1964 krizinden sonra Kıbrıs Cumhuriyeti’nde kurucu antlaşmalara aykırı olarak Türk Toplumu temsil edilmemektedir. Dolayısıyla alınan kararların Türk Toplumu açısından herhangi bir bağlayıcılığı olmadığı gibi hukuki açıdan da tartışmalıdır. Türkiye, Doğu Akdeniz’de deniz yetki alanlarına ilişkin bir ahdi hukukun müzakere edilebilmesi için her şeyden önce tarafların temsil yeteneklerine sahip olması gerektiğini düşünmektedir. Bunun için de Kıbrıs’ta her iki toplumun temsil edildiği bir yönetimin oluşturulmasını önermekte, bu sağlanamadığı durumda ise fiili durumdan hareketle Ada’daki iki ayrı toplum temsilcilerinin “ilgili taraf” olarak müzakerelere ayrı ayrı katılmasını önermektedir. Ancak Kıbrıs Rum Yönetimi ve Yunanistan bu duruma karşı çıkmaktadırlar. Bunun için de uluslararası toplumun BM Güvenlik Konseyi kararları doğrultusunda Ada’da 1960’da kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti’ni tek temsilci olarak kabul ettiğini gerekçe göstermektedirler. Oysa yukarıda da belirtildiği gibi 1963 yılından beri kurucu antlaşmalar ve anayasaya aykırı olarak Türk Toplumu yönetimin ve kararların bir parçası değildir.[33]

Ahdi Hukuk ve Halefiyet İlkesi İlişkisi

Türkiye-Yunanistan arasındaki ilişkilerin bir diğer boyutunu Türkiye Cumhuriyeti’nin Osmanlı İmparatorluğu’nun halefi (ardılı) olduğuna ilişkin tartışmalar oluşturmaktadır. Cumhuriyetin ilanı ile birlikte kurulan Türkiye Cumhuriyeti Osmanlı İmparatorluğu’nun halefi olarak hangi hak, yetki, sorumlulukları elinde tutmaktadır? Uluslararası Hukuk açısından devletlerin halefiyeti konusu epey tartışmalıdır. Yeni kurulan bir devletin selefi olan devletin daha önce usulüne uygun olarak taraf olduğu bir antlaşmanın (halefi) hükümlerinden sorumlu olup olmaması literatürde farklı şekilde değerlendirilmektedir. Buna göre,

  • Halef devlet selefinin taraf olduğu antlaşmanın kendisine getirmiş olduğu hak ve yükümlülükleri olduğu gibi sürdürebilir.
  • Halef devlet selefinin taraf olduğu antlaşmaların doğurduğu hak ve yükümlülükleri reddetme hakkına sahiptir. 

Türkiye’nin ahdi hukukunu düzenleyen uluslararası hukuk metinleri üzerinde yapılacak bir analiz açısından özellikle sınır düzenlemelerini, toprak devirlerini gerçekleştiren antlaşmaların hazırlık süreçlerine ve dayanmış olduğu ilkelere bakmak gerekir. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Ulusal Kurtuluş Savaşı sürerken almış olduğu 307[34] ve 308[35] numaralı kararında:

Osmanlı İmparatorluğunun münkariz olduğuna [son bulduğuna] ve B.M.M. Hükümeti teşekkül ettiğine ve yeni Türkiye Hükümetinin, Osmanlı İmparatorluğu yerine kaim olup onun hududu milli dahilinde yeni varisi olduğuna ve Teşkilatı Esasiye Kanunu ile hukuku hükümrani [hükümranlık hakları] Milletin nefsine verildiğinden, İstanbul’daki padişahlığın madum [yok] ve tarihe müntakil [intikal etmiş] bulunduğuna ve İstanbul’da meşru bir hükümet mevcut olmayıp İstanbul ve civarının B.M.M.’ne ait ve binaenaleyh oraların umuru idaresinin de B.M.M. memurlarına tevdi edilmesine ve Türk Hükümetinin hakkı meşruu olan makamı hilafeti esir bulunduğu ecnebilerin elinden kurtaracağına karar verildi [ği belirtilmektedir].

Bu ardıllık (halef-selef) ilişkisi açısından Türkiye’nin Osmanlı İmparatorluğu’nun imzalamış olduğu her türlü antlaşmayı kabul etmek zorunda olmadığı kolaylıkla söylenebilir. Örneğin Osmanlı İmparatorluğu’nun imzalamış olduğu Sevr Antlaşması (Türkçesi için bkz, Erim, 1953, ss.525-691). BMM Hükümeti tarafından reddedilmiştir. Bu niteliği ile devletin özgür iradesi ile imzalanmış, kabul edilmiş bir metin olmadığı söylenebilir. Oysa Sevr öncesinde de Osmanlı İmparatorluğu’nun imzalamış olduğu antlaşmalarla ülke/toprak devrinin gerçekleştirildiği, bu bağlamda devredilen topraklar özelinde yeni statüler oluşturulduğu, tarafların bu statüye sadakatle uymayı taahhüt ettikleri görülmektedir. Tarafların özgür iradeleri ile yürürlüğe konulan bu antlaşmalar ilerleyen süreçte imzalanmış ikili ve/ya çok taraflı antlaşmalarda da vurgulanarak bunların koyduğu statüye sadakatle uyulacağı belirtilmiştir (madde hükümleri için bkz, Soysal, 1983, s. 132-135).[36]

Örneğin Yunanistan’a devredilen adaların askerden arındırılmış statüsüne dair ihlaller açısından bu durum açıkça gözlenebilmektedir. 1913 tarihli Londra Antlaşması’nın 5. maddesinde, 1913 Atina Antlaşması’nın 15. maddesinde Osmanlı İmparatorluğu Girit dışında kalan Ege Denizi’ndeki Osmanlı adalarının kaderini tayin yetkisini Altı Büyük Devlete (Almanya, Avusturya-Macaristan, Fransa, İngiltere, İtalya ve Rusya) bırakmayı taahhüt etmiştir. 13 Şubat 1914 tarihli kararları ile Altı Büyük Devlet, Gökçeada, Bozcaada ve Meis’i Osmanlı İmparatorluğu’nun egemenliği altında bırakırken o tarihte Yunanistan’ın işgali altında bulunan bütün Ege Denizi adalarının “silahsızlandırılmış olma şartı ile” Yunanistan’a devredilmesine karar vermiştir (bkz, Kurumahmut, 1998, s.28; C. Küçük, 1998, s.52-58). Silahsızlandırılmış olma şartı 1923 Lozan Barış Antlaşması’nın 12. maddesiyle teyid edilmiştir (bkz, Soysal, 1983, s.97-98). Lozan’ın 13. maddesine göre:

[b]arışın korunmasını sağlamak amacı ile, Yunan Hükümeti, Midilli, Sakız, Sisam ve Nikarya Adalarında aşağıdaki önlemlere saygı göstermeği yükümlenirler:

Birincisi: Bu Adalarda hiçbir deniz üssü ve hiçbir istihkâm kurulmayacaktır.

İkincisi: Yunan, savaş uçakları ve öteki hava araçlarının Anadolu kıyısındaki topraklar üzerinde uçması yasaklanacaktır. Buna karşılık, Türkiye Hükümeti de savaş uçaklarının ve öteki hava araçlarının sözügeçen Adalar üzerinde uçmasını yasaklayacaktır.

Üçüncüsü: Söz konusu Adalarda Yunan, Silâhlı Kuvvetleri, silâh altına alınıp yerinde eğitilebilecek olan normal askersel birlikle ve, tüm Yunanistan topraklarındaki jandarma ve polis sayısı ile orantılı olacak, bir jandarma ve polis örgütü ile sınırlı kalacaktır (Soysal, 1983, s.97-98).

Bu açıdan bakıldığında söz konusu maddenin Yunanistan’a terk edilen Midilli, Sakız, Sisam ve Nikarya Adalarına ilişkin olduğu ve Yunanistan’a silahsızlandırma yükümlülüğü getirdiği görülür. Aynı şekilde Boğazönü Adaları için de bir silahsızlandırma yükümlülüğü söz konusudur. Fakat bu yükümlülük Boğazlar’a ilişkin olarak imzalanan Lozan Boğazlar Sözleşmesi’nde hükme bağlanmıştır (bkz, Soysal, 1983, s.147). Sözleşme’nin 4. maddesinde “Aşağıdaki bölgeler ve adalar askerlikten arındırılacaktır” denilerek bu bölgelerin ve adaların hangileri olduğu tanımlanmaktadır. Buna göre; “Çanakkale ve Karadeniz Boğazlarının aşağıdaki gibi sınırlandırılmış bölgeleri boyunca iki kıyısı (…) Emir - Ali Adası kapsam dışı kalmak üzere, tüm Marmara denizi adaları, Ege Denizinde Semadirek, Limni, İmroz, Bozcaada ve Tavşan adaları” askerlikten arındırılmış olacaktır. Lozan Boğazlar Sözleşmesi’nde askerden arındırmaya ilişkin düzenlemeler 1936 yılında kabul edilen Montrö Boğazlar Sözleşmesi ile değişikliğe uğramıştır. Ek Protokol’de belirtilen bu değişiklikle sadece Türkiye için Boğazlar Bölgesinin askerselleştirileceğine karar verilmiştir. Sözleşme’ye ek Protokol’ün 1. maddesine göre “Türkiye anılan Sözleşmenin giriş kesiminde tanımlanan Boğazlar Bölgesini hemen yeniden askerselleştirebilecektir [remilitariser]” (bkz, Soysal, 1983, s. 518). Nitekim Türkiye 15 Ağustos 1936 tarihinden başlayarak yeni rejimi uygulamaya sokmuştur.

Silahsızlandırmaya ilişkin hükümler gibi azınlık haklarına ilişkin hükümler bakımından da bir ahdi hukuk-halefiyet ilişkisinden söz edilebilir. Örneğin Yunan Sevr’i olarak adlandırılan 10 Ağustos 1920 Yunan Sevr Anlaşması’nda söz konusu antlaşmanın tüm Yunanistan topraklarında, hatta antlaşmanın kabulünden sonra elde edeceği topraklarda da geçerli olacağı ifade edilerek Müslüman azınlığın hak ve statüleri düzenlenmiştir.[37]

Trakya Sınırının Silahsızlandırılmış Statüsü ve Yeniden Silahlandırma Süreci

Ahdi Hukuk açısından sınır düzenlemeleri ayrı bir öneme sahiptir. Türkiye-Yunanistan açısından özellikle karasal sınırlar ve statüsü Lozan Barış Antlaşması’nda kararlaştırılmıştır. Bu bağlamda sınırdaş üç ülkenin Trakya sınırının karşılıklı olarak askerden arındırılmış statüde olması kararlaştırılmıştır. Bu statü Trakya Hududuna Dair Mukavelename (bkz, Soysal, 1983, ss.161-162) ile aşağıdaki şekilde düzenlenmiştir:

Madde 1 - Ege Denizinden Karadeniz’e dek Türkiye'yi Bulgaristan'dan ve Yunanistan'dan ayıran sınırın, iki yanındaki topraklar, aşağıda yazılı sınırlar içinde ve yaklaşık 30 km genişliğinde askerlikten arındırılacaktır…

1- Türkiye topraklarında, Ege Denizinden Karadeniz’e dek (…)

2- Yunanistan topraklarında, Ege Denizinden Yunan-Bulgar sınırına dek (…)

3- Bulgar topraklarında, Yunan-Bulgar sınırından Karadeniz’e dek   (…)

Silahsızlandırılmış olma haline ilişkin olarak taraflar arasında ortaya çıkabilecek bir talep söz konusu olduğunda Milletler Cemiyeti Meclisi’nin konu ile ilgilenmesi kararlaştırılmıştır.

1930’lu yılların ortalarından itibaren Akdeniz ve Balkanlarda artan revizyonist eğilimler ve sınır değişikliği talepleri bir bütün olarak revizyonist-statüko yanlısı kamplaşmaya yol açmıştır. Bu çerçevede Türkiye gerek Akdeniz gerekse Balkanlarda ulusal güvenliğini sağlamak açısından duymuş olduğu kaygıyı giderecek ittifaklar oluşturmaya çalışmıştır. Yunanistan ile imzalamış olduğu Balkan Antantına Bulgaristan’ın da dahil olmasına çalışmasına rağmen bunda başarılı olamamıştır. Esasen Bulgaristan’ın Balkan sınırlarını özellikle Yunanistan aleyhine genişleterek Ege Denizi’ne çıkış arzusunda olması taraflar arasında ortak güvenlik mekanizmasının oluşturulmasını imkânsız kılmıştır. Bu süreçte Türkiye’nin gerek Balkan Antantını oluşturması gerekse Boğazlar bölgesinde ve bir bütün olarak Trakya’da savunma kapasitesini geliştirmeye çalışması Bulgaristan’da algısal bir güven[siz]lik krizine yol açmıştır. Türkiye’nin almış olduğu önlemleri kendisi için tehdit olarak değerlendirmiştir (bkz, Aksu ve Çolak, 2017, ss.164-180). Taraflar arasındaki bu güvensizlik süreç içerisinde Lozan’da kararlaştırılmış olan sınırların silahsızlandırılmış olma durumunu gündeme getirmiştir. 1935-1938 arası dönemde taraflar arasında sürdürülen görüşmeler sonucunda 31 Temmuz 1938 tarihinde imzalanan “Balkan İtilaf Devletleri ile Bulgaristan Arasında Anlaşma”  ile sınır bölgelerindeki silahsızlandırılmış olma statüsüne son verilmiş ve ülkelerin bu bölgeleri yeniden silahlandırabileceği kararlaştırılmıştır. Buna göre taraflar “… Lozan’da imza edilmiş olan Trakya hududu hakkındaki mukavelenin ihtiva ettiği hükümlerin, kendilerine müteallik olarak, tatbikatından sarfınazar edilmesini kararlaştırırlar.”[38]

Lozan Barış Antlaşması’nın üç Balkan ülkesinin karasal sınırları ile ilgili düzenlemeleri yine ilgili sınırdaş ülkeler arasında bir müzakereyle ahdi statüye kavuşturulmuştur. İkinci Dünya Savaşı’na rağmen Türkiye’nin ahde vefa ilkesine sadakatle uyması ve revizyonist bir genişleme siyaseti izlememesi Lozan statüsünün sürmesini kolaylaştırmıştır. Deniz yetki alanlarının sınırlandırılması açısından bakıldığında ise tıpkı Ege Denizi’nde Yunanistan ile yan sınır üzerinden komşu olduğu gibi Karadeniz’de de Türkiye Bulgaristan ile yan sınır üzerinden komşudur. Üstelik Mutludere-Rezve Deresi’nin coğrafi özellikleri Türkiye ile Bulgaristan arasında gerek karasularının gerekse kıta sahanlığının belirlenmesinde ciddi zorluklar çıkartabilecek niteliktedir. Buna rağmen iki ülke yürüttükleri müzakereler sonucunda 1997 yılında imzaladıkları bir antlaşma ile deniz yetki alanları sınırlarını belirlemiştir.[39] Dolayısıyla iki ülke arasında kara ve deniz sınırları bağlamında bir ahdi statü ortak irade ile oluşturulmuştur. Yunanistan ile Türkiye arasında ise yan sınırları belirleyen bir anlaşma imzalanmış olsa da onay süreci tamamlanmamıştır. Üstelik söz konusu 1926 Protokolü sırasında iki ülke karasuları 3 mildir; 1936’da Yunanistan 6 deniz miline, 1964 yılında ise Türkiye karasularını 6 deniz miline çıkartmıştır. Bu durumda söz konusu Protokolün de güncellenerek ahdi statü kazandırılması gerekmektedir.

Silahsızlandırılmış olma durumu ile ilgili olarak Türkiye ile Yunanistan arasında asıl uyuşmazlık Trakya sınırına ilişkin değil fakat Boğazlara ilişkindir. 1936 yılında Türkiye’nin talebi ile Lozan Boğazlar Sözleşmesi’nin yerine geçmek üzere müzakere ve kabul edilen Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin (Ek Protokol) Türkiye’ye egemenliği altındaki Boğazlar bölgesini yeniden silahlandırma hakkı vermesi Yunanistan tarafından farklı yorumlanmaktadır (bkz, Gündüz, 1985). Yunanistan tıpkı Türkiye gibi kendisinin de egemenliği altında bulunan Boğazönü adalarını (Limni ve Semadirek adaları) silahlandırmaya hakkı olduğunu ileri sürmektedir. Hâlihazırda tarafların Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nden kaynaklanan bu statü değişikliğini farklı yorumlamakta oluşu bu konuda bir uyuşmazlık ve 1981-1984 arasında olduğu gibi kriz yaratmaktadır. Oysa söz konusu Protokol’de aşağıdaki ifadelere yer verilmektedir.

Bugünkü tarihli sözleşmeyi imza ettikleri sırada, aşağıda imzalan bulunan yetkili Temsilciler, Hükümetlerini yükümlülük altına sokarak, aşağıdaki hükümleri kabul ettiklerini açıklarlar:

1. Türkiye, anılan Sözleşmenin giriş kesiminde tanımlanan Boğazlar Bölgesini hemen yeniden askerselleştirebilecektir [remilitariser].

2. 15 Ağustos 1936 gününden başlayarak, Türk Hükümeti, bu Sözleşmede belirlenen rejimi geçici olarak uygulayacaktır.

3. İşbu Protokol bugünden başlamak üzere geçerli olacaktır. (Bkz, Soysal, 1983, s. 526).

Türkiye’nin görüşüne göre Protokol’de imzacı devletler sadece Türkiye’nin Boğazlar bölgesini hemen yeniden askerselleştirebileceğini kabul ettiklerini karara bağlamışlardır. Yunanistan da imzacı bir devlet olarak bu karara katılmıştır. Söz konusu Sözleşme ve Protokol’de Yunanistan’a ait olan Boğazönü adalarının yeniden askerselleştirilebileceğine dair ne bir talep ne de karar vardır. Montrö’deki müzakerelerin tutanakları incelendiğinde de müzakerecilerin gündeminde Boğazlardan geçişler ve Türkiye’nin Boğazlar bölgesini silahlandırması dışında bir konuyu görüşmedikleri görülmektedir. Kaldı ki bu müzakereler sırasında Yunanistan’ın da kendi egemenliğindeki Limni ve Semadirek adalarını silahlandırmak istediğine dair bir istem gündeme getirilmiş ve tartışılmış değildir.  Dolayısıyla Yunanistan’a ilişkin askersizleştirme yükümlülüğü olduğu gibi korunmaktadır.

Gerek Trakya sınırının silahsızlandırılmış statüsünün değiştirilmesi gerekse Türkiye’nin Montrö Boğazlar Sözleşmesi’yle Boğazlar bölgesini silahlandırması hukuki-siyasi niteliği ile ilgili imzacı tarafların rızaları ile gerçekleşmiştir. Bu durum üçüncü tarafların da objektif hukuk bağlamında rızasını almıştır. Dolayısıyla rızaya dayalı yeni bir ahdi statü oluşturulmuştur. Trakya sınırının yeniden silahlandırılması dolayısıyla imzacı devletler arasında zaman içerisinde bir uyuşmazlık yaşanmazken 1970’lerden sonra Türkiye ve Yunanistan arasındaki ilişkilerde adaların silahsızlandırılmış statüsünün ihlaline ilişkin tartışmalarla birlikte Yunanistan Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin kabulüyle kendisinin de Limni ve Semadirek adalarını silahlandırabileceğini iddia etmeye başlamıştır. Böylece ahdi hukuk ihlali olarak algılanan bir krizin tetiklenmesi söz konusu olmuştur.

SONUÇ YERİNE

Bir bütün olarak değerlendirildiğinde komşu devletler arasında barış ve istikrara dayalı bir işbirliğinin sağlanabilmesi taraflar arasındaki görüş ayrılıklarını barışçıl çözüm yöntemlerinden yararlanarak çözmeye bağlıdır. Bu açıdan bakıldığında Türkiye ve Yunanistan arasındaki ilişkilerde tarafların algısal güven[siz]likleri siyasal karar alıcıların tercihlerini olumsuz etkilemektedir. Ulusal Kurtuluş Savaşı’nın hemen ardından siyasal karar birimlerinin ülkenin temel sorunlarının çözümünde müzakereleri tercih etmesi ve müzakere süreçlerinde ülkesel çıkarları titizlikle gözetmeleri sorunların çözümünü engellememiştir. Tam tersine müzakerelerin başarısı ilgili tarafların tamamının tatminkâr bir uzlaşı zemini oluşturmalarıyla şekillenmiştir.

İkinci Dünya Savaşı sonrasında giderek karmaşıklaşan ve artan uyuşmazlıklar özelinde tarafların müzakerelerdeki öncelikleri teknik sayılabilecek uyuşmazlıkların çözümünü dahi engelleyebilmektedir. Dolayısıyla taraflar arasında bir ahdi hukuk oluşturulamadığı takdirde ilişkilerinde giderek kanıksanan ve tekrarlama özelliğini içinde barındıran krizlerle karşılaşacakları beklenebilir. İlişkilerde taraflardan birinin mevcut durumu kendi yararına değiştirmek/dönüştürmek için gerçekleştireceği girişimler ise kolaylıkla askerileşme riski taşıdığı için Türkiye ve Yunanistan arasındaki hassas denge “oldu-bitti”lerle hâlihazırda sınanmaktadır.

Böyle bir durumda ise üç olasılıktan söz edilebilir:

  1. Taraflar mevcut uyuşmazlıkları tırmandırabilecek tek yanlı eylemlerden uzak durarak ahdi bir düzenleme yapılıncaya değin hukuki-siyasi iddialarını korurken bu durumun ilişkilerini bozmasını engellerler.
  2. Taraflar mevcut uyuşmazlıkların ilişkilerin seyrine olumsuz etkilerini göz önünde bulundurarak barışçıl çözüm yöntemlerini kullanarak bir ahdi statü oluştururlar.
  3.  Taraflardan en az biri mevcut durumu çıkarını elde etmek açısından uygun zaman olarak görerek oldu-bittilere başvurabilir. Bu durum bir ahdi statü yaratmanın önünde engel teşkil edeceği gibi savunmacı tarafın tepkisini çekecek saldırgan bir girişim olarak değerlendirilecektir. Savunmacı taraf bu oldu bittileri dengeleyecek strateji ve taktiklerle önlemeye çalışır.

Ahdi hukuk-dış politika krizi bağlamında bakıldığında sebep-sonuç ilişkisi açısından bir kısır döngünün varlığından söz edilebilir. Türkiye-Yunanistan ilişkilerinin kısa tarihinde uyuşmazlıkların çözümüne ilişkin girişimlere rağmen özellikle 1974 sonrası dönemde bir ilerleme görülmemektedir. Bir çözüme yaklaşıldığı düşünüldüğünde taraflardan birinin bundan kaçınmasıyla çatışma ortamına geri dönülmektedir. Belki de asıl sorgulanması gereken nokta müzakereden kaçınan tarafın hangi kısıtlarla hareket ettiği ve olası bir uzlaşının ve yaratılan ahdi statünün ilgili tarafın önceliklerine/çıkarlarına nasıl etki ettiğidir. 1999 yılından itibaren Türkiye ile Yunanistan arasındaki ilişkilerin seyrinde bir iyileşmenin beklenmesi buna örnektir. Dışişleri Bakanları düzeyinde başlatılan diyalog ve işbirliğinin ilişkilere-müzakerelere olumlu yansıyacağı düşünülmüştür. Oysa çok kısa bir sürede Yunanistan ve KRY’nin başlatılan istikşafi görüşmelere rağmen oldu-bittiler yaratarak Türkiye’yi ve KKTC’yi köşeye sıkıştırma siyasetine geri döndürmeye çalıştığı görülmüştür. Dolayısıyla uyuşmazlıkların barışçıl çözümü ilgili tarafların müzakere ve diyaloğu içten arzulamalarına bağlı olarak şekillenir; bunun aksi ise çatışmanın kronikleşmesi ve tekrarlayan çatışmaların sürmesi demektir.

KAYNAKÇA

Aksu, Fuat (2008). Türk Dış Politikasında Zorlayıcı Diplomasi, İstanbul: Bağlam Yayınları.

Aksu, Fuat (2010). “Kuvvet Kullanma Tehditine Dayalı Dış Politika Krizlerinde Güvenlik Kavramı”. Evren Balta Paker, İsmet Akça (Der.), Türkiye’de Ordu, Devlet ve Güvenlik Siyaseti, (ss.475-502), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.

Aksu, Fuat (2017a). "Protracted Conflicts and Foreign Policy Crises in Turkish Foreign Policy". R. Kutay Karaca and Fatma Zeynep Özkurt (Eds.), New Concepts and New Conflicts in Global Security Issues, (pp.65-98),  İstanbul: İstanbul Gelişim University Press.

Aksu, Fuat (2017b). “Ahdi Hukuku İlgilendiren Dış Politika Krizleri”, https://tdpkrizleri.org/index.php/tfp-crisis/sample-crisis-tables/item/273-ahdi-hukuku-ilgilendiren-dis-politika-krizleri [Erişim: 22.10.2021)

Aksu, Fuat (2017c). Türk Dış Politikasında Karar Alma ve Kriz Yönetimi Süreç Analizi. İstanbul: Dış Politika ve Kriz İncelemeleri Yayınları. https://www.tdpkrizleri.org/index.php/publications/books/e-kitaplar/tuerk-d-s-politikas-nda-karar-alma-ve-kriz-yoenetim-suereci

Aksu, Fuat ve Çolak, Yunus (2017). “Dış Politika Krizlerinde Algısal Güven[siz]lik: 1935 Bulgaristan Krizi”, Yıldız Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (YSBED), Cilt 1, Sayı 2, Ekim 2017, ss.164-180.

Arsava, Füsun (1996). “Kıbrıs Sorununun Uluslararası Hukuk Açısından Değerlendirilmesi”, Ankara Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 1996, Sayı 1, Cilt 51, ss.43-51.

Başeren Sertaç Hami ve Kurumahmut, Ali (2003). Ege’de Egemenliği Devredilmemiş Adalar, Ankara: SAEMK Yayınları.

Başeren, Sertaç Hami (1998). “Ege’de Ada, Adacık ve Kayalıkların Uluslararası Andlaşmalarla Tayin Edilen Hukuki Statüsü”, Ali Kurumahmut (Yay. Haz.). Ege’de Temel Sorun: Egemenliği Tartışmalı Adalar, (ss.82-130), Ankara: Türk Tarih Kurumu.

Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi 6, (2018). “Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliğinin Teşkilat ve Görevleri Hakkında 6 Sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi”. http://www.mevzuat.gov.tr/Metin1.Aspx?MevzuatKod=19.5.6&MevzuatIliski=0&sourceXmlSearch=&Tur=19&Tertip=5&No=6 [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

Çağlayangil, İhsan Sabri (2007). “Kader Bizi Una Değil Üne İtti”, Çağlayangil’in Anıları, Ankara: Bilgi Yayınları.

Çolak, Yunus (2017). “Türk Dış Politikasında Ahdi Hukukun İhlalinden Doğan Krizler”, Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.

Demirözü, Damla (2005). “Megali İdea’dan Ankara Antlaşması’na (1930) Eleftherios Venizelos”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S. 35-36, Mayıs-Kasım 2005, (ss. 291-312).

Demirtaş, Bahattin  (2015). “Lozan Barış Anlaşmasına Göre Muhtelit Hakem Mahkemelerinin Çalışmaları”, 90. Yılında Lozan ve Türkiye Cumhuriyeti Uluslararası Sempozyumu, (ss.527-547). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları,

Erim, Nihat (1944). “Milletlerarası Daîmî Adalet Divanı ve Türkiye”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2, 1944, (ss.62-72). https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/635475

Erim, Nihat (1951). “Milletlerarası Daîmî Adalet Divanı ve Türkiye (1)”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 8, 1951, (ss.44-59). https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/637122

Erim, Nihat (1953). Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, Cilt I., Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.

Esirgen, Seda Örsten  (2019). “Lozan’ın Ardından Başlayan Bir Hukuki Mücadele: Karma Hakem Mahkemeleri”, Avrasya İncelemeleri Dergisi, VIII/2 (2019), (ss. 309-338). 

George, Alexander L. (1991a). “Strategies for Crisis Management”. Alexander. L. George (Ed.), Avoiding War, (pp.377-394). Boulder: Westview Press.

George, Alexander L. (1991b). “Findings and Recommendations”. Alexander. L. George (Ed.). Avoiding War, (pp. 545-566) Boulder: Westview Press.

Gündüz, Aslan (1985). Limni Adasının Hukuki Statüsü Üzerine Türk – Yunan Uyuşmazlığı, İstanbul: Otağ Yayınları.

Heraclides, Alexis (2010). The Greek-Turkish Conflict In The Aegean: Imagined Enemies, New York: Palgrave Macmillan.

Karabulut, Irmak (2020). “Lozan Antlaşması Sonrası Kurulan Karma Hakem Mahkemeleri: Türk-İngiliz Karma Hakem Mahkemesi ve Üç Örnek Dava”, History Studies. Doç. Dr. İlknur Mangır Karagöz Armağanı, 12/2, Nisan 2020, (ss.437-465).

Kılıç, Hulusi (1992). Türkiye ile Yunanistan Arasında İmzalanan İkili Anlaşmalar, Önemli Belgeler ve Bildiriler, (Bugünkü Türkçe ile Tam Metinleri), Ankara: Dışişleri Bakanlığı Yayınları.

Kurumahmut, Ali (1998). “Ege’de Egemenliği Tartışmalı Adalar Sorununun Ortaya Çıkışı”. Ali Kurumahmut (Yay. Haz.), Ege’de Temel Sorun: Egemenliği Tartışmalı Adalar, (ss.1-32), Ankara:  Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Kurumahmut, Ali (Yay. Haz.) (1998). Ege’de Temel Sorun: Egemenliği Tartışmalı Adalar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Kurumahmut, Ali ve Başeren, Sertaç Hami (2004). The Twilight Zones in the Aegean: (Un)forgotten Turkish Islands, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Küçük, Ayşe (2020). "Türk Dış Politikası Açısından Tekrarlayan Çatışmalar: Algı, Söylem, Siyasa". (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Küçük, Ayşe ve Aksu, Fuat (2018). “Türk Dış Politikasında Tekrarlayan Çatışmalar: Türk[iye]-Yunan[istan] ve Türk[iye]-Ermeni[stan] İlişkileri Üzerine Bir Değerlendirme". Tayyar Arı ve Kader Özlem (Eds.), Uluslararası X. Uludağ Uluslararası İlişkiler Kongresi-Diplomasi ve Savaşın Değişen Rolü (8 - 10 Ekim 2018 Bursa / Türkiye). (ss. 204-238). Bursa: Dora Yayınları.

Küçük, Cevdet (1998). “Ege Adalarında Türk Egemenliği”, Ali Kurumahmut (Yay. Haz.), Ege’de Temel Sorun: Egemenliği Tartışmalı Adalar, (ss.33-80), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Oran, Baskın (1999).Yunanistan’ın Lozan İhlalleri,  Ankara: SAEMK Yayınları.

Papandreu, Andreas (1988). Namlunun Ucundaki Demokrasi, Ankara:  Bilgi Yayınları.

Resmi Gazete, 10 Nisan 1979, Sayı: 16605, https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/16605.pdf [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

Resmî Gazete, 14 Mayıs 1981, Sayı: 17340, https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/17340.pdf [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

Sarıca, Murat ve Diğerleri (1975). Kıbrıs Sorunu, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.

Soysal, İsmail (1983). Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları, I. Cilt., Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Şener, Bülent (2013). Türk Dış Politikasında Güç Kullanma Seçeneği (1923-2010), Ankara: Barış Yayınları.

“Balkan İtilaf Devletleri ile Bulgaristan Arasında Anlaşma”. MFA. http://ua.mfa.gov.tr/detay.aspx?2245 [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

“Bern Agreement Between Turkey And Greece (11 November 1976)”. TURKISHGREEK. http://turkishgreek.org/index.php?option=com_content&view=article&id=70:bern-agreement-between-turkey-and-greece-11-november-1976&catid=58:belgeler&Itemid=68 [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

“Boğazlar Rejimi Hakkında Mukavelename (Montreux (Montrö), 20.07.1936)”, MFA, http://ua.mfa.gov.tr/detay.aspx?2229  [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

“Kıbrıs Cumhuriyeti'nin Kuruluşuna İlişkin Temel Antlaşma (1960)”, MFA, http://www.mfa.gov.tr/kibris-cumhuriyeti_nin-kurulusuna-iliskin-temel-antlasma-_-1960__ingilizce_.tr.mfa [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

“Law No. 230 of 17 September 1936”. UN. http://www.un.org/depts/los/LEGISLATIONANDTREATIES/PDFFILES/GRC_1936_Law.pdf [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

“Meriç Nehrinin Her İki Sahilinde Su Tesisatının Tanzimine Dair Türk - Elen İtilâfnamesi”. Resmi Gazete, 25 Mayıs 1935, Sayı: 3011. http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/3011.pdf ;

“Mübadelei Ahali Mütedair Lozan Muahedenamesile Atina İtilafnamesinin Tatbikatından Mütevellit Mesailin Sureti Kat’iyede Halli Hakkında Mukavelename”. https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc008/kanuntbmmc008/kanuntbmmc00801725.pdf [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

“Osmanlı İmparatorluğu’nun İnkıraz Bulup T.B.M.M. Hükümeti Teşekkül Ettiğine Dair Heyeti Umumiye Kararı”. Karar Numarası:307, Kabul Tarihi: 30.10.1337 (1922).  TBMM. https://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/yayinlar/yayin001/001_00_008.pdf  [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

“Tasarlanmış Kriz”, TDPKRİZLERİ, https://tdpkrizleri.org/index.php/crisis-analyses/dictionary-for-crisis-management/14-tasarlanmis-kriz

“Treaty concerning the Protection of Minorities in Greece, signed at Sevres, August 10, 1920“. League of Nations, Treaty Series, Vol. 28, 1924, p. 244-265. UN. https://treaties.un.org/doc/Publication/UNTS/LON/Volume%2028/v28.pdf [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

“Türk - Rum Ahali Mübadelesi Muhtelit Komisyonunun İlgasına Mütedair Mukavelename”. https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d04/c019/tbmm04019020ss0060.pdf [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

“Türkiye Büyük Millet Meclisinin, Hukuku Hâkimiyet ve Hükümraninin Mümessili Hakikisi Olduğuna Dair”. TBMM. http://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc001/karartbmmc001/karartbmmc00100308.pdf [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Yunanistan Krallık Hükümeti Arasında Trakya Hududunun İşaretlenmesi Hakkında Anaprotokol İle Eklerinin Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna İlişkin Kanun Tasarısı”. TBMM. https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/CS__/t18/c043/cs__18043051ss0884.pdf  [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Yunanistan Krallık Hükümeti Arasında Trakya Hududunun İşaretlenmesi Hakkında Anaprotokol İle Eklerinin Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna İlişkin Kanun Tasarısı”. TBMM. https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/CS__/t18/c043/cs__18043051ss0884.pdf [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

“Türkiye ile Bulgaristan Arasında Mutludere Mansap Bölgesinde Sınırın Belirlenmesi ve İki Ülke Arasında Karadeniz’de Deniz Alanlarının Sınırlandırılması Anlaşması”. TBMM. https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d20/c053/tbmm20053095ss0572.pdf [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

“Türkiye-İtalya Hükümeti ile Akdolunan Anadolu Sahilleri ile Meis Adası Arasındaki Ada ve Adacıkların ve Bodrum Körfezi Karşısındaki Adanın Cihet-i Aidiyeti Hakkında İtilafname (Anadolu Kıyıları ile Meis Adası Arasında Karasularının Sınırlandırılması Hakkında Sözleşme)”. MFA. http://ua.mfa.gov.tr/files.ashx?80370 [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

www.tdpkrizleri.org [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

  


** Doç. Dr.; Yıldız Teknik Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Üyesi, Bu e-Posta adresi istenmeyen posta engelleyicileri tarafından korunuyor. Görüntülemek için JavaScript etkinleştirilmelidir.

[1] Bu durum Osmanlı Devleti’nin jeopolitik genişleme stratejisiyle ilgili olduğu kadar Yunanistan’ın jeopolitik genişlemesiyle de ilgilidir. Osmanlı Batı’ya doğru genişlerken Yunanistan Doğu’ya doğru genişlemiştir. 1821’de başlayan “Yunan İsyanı” ile birlikte kurulan Yunanistan Doğu’ya doğru genişlerken Osmanlı’dan toprak alarak devlet sınırlarını genişletmiştir. Dolayısıyla Türkiye’nin güvenlik kültüründe toprak kayıplarının travmatik etkisi somut olarak Yunanistan’ın diğer emperyalist devletlerle beraber Anadolu’yu işgal etmesiyle somutlaşmaktadır. Lozan Barış Antlaşması ile kurulan ahdi statü Yunan jeopolitik genişlemesinin durdurulması anlamını taşımaktadır. Öyle ki Megali İdea’nın gerçekleşmesi mümkün olmayan bir düş olduğunun ifade edilmesi 1930’lardaki Türkiye-Yunanistan yakınlaşmasının yolunu açmıştır. Oysa 1945 sonrasında Yunanistan’ın Oniki Adalar’ı topraklarına katması bu jeopolitik genişleme beklentilerini yeniden canlandırmış, Kıbrıs’ın Yunanistan’la birleşmesine yönelik girişimler iki ülkeyi yeniden karşı karşıya getirmiştir. Albaylar Cuntası döneminde bunun bir örneğini Dışişleri Bakanı İhsan Sabri Çağlayangil (2007) anılarında aktarmaktadır. Yunanistan Dışişleri Bakanı Kirye Pipinellis ile yapmış olduğu bir konuşmada Çağlayangil, okul kitaplarında birbirleri hakkında yakışıksız ifadeler ve olumsuz yazıları kaldırmayı kararlaştırmış olmalarına rağmen Yunanistan’ın hâlâ Türkiye aleyhinde yazılmış metinleri okullarda okutmakta oluşunu gündeme getirdiğinde Pipinellis aşağıdaki cevabı vermiştir: “Bunları ilkokul çocuklarına okutmakla İstanbul’u geri alamayız. Biz istesek de siz vermezsiniz. Zorla almaya kalksak gücümüz yetmez. Çünkü bizden en az beş kat büyüksünüz. Başka ve istenmeyen yollara sapmamaları için gençlerimize ulusal bir ideal vermek istiyoruz. İdeal, yaklaştıkça uzaklaşan hedeftir. İnsanları peşinden koşturur. Bırakın bizi de hayal edelim. Bunlar olacak şeyler değil. Bununla beraber siz haklısınız. Anlaşmalarımıza aykırı davranışlarımız olduğu anlaşılıyor. Memleketime döner dönmez Türkiye hakkındaki olumsuz çalışmaları önlemeye çalışacağım. İdealimizin sizi rahatsız etmemesi şartını kabul ediyorum (Çağlayangil, 2007, s.329).

[2] Literatürde farklı kriz tanımları bulunmakla birlikte bu çalışmada Türk Dış Politikası Kriz İncelemeleri Grubu’nun tanımı esas alınmaktadır. Buna göre dış politika krizi, “karar biriminin dış politika gündemini meşgul edebilecek herhangi bir konuda aniden veya belli bir zaman dilimi içerisinde gelişen; karar biriminin algısında ve/ya gerçekliğinde temel değer ve önceliklerinde bir değişiklik yapmaya zorlayan, karar birimi tarafından risk, tehlike, tehdit veya saldırı olarak algılanan, karar birimini mevcut kısıtlı seçenekler arasında bir tercih yapmak ve karar vermek zorunda bırakan, verilen karar dolayısıyla doğrudan muhatap aktör ve/ya aktörlerle bir askeri çarpışma-savaşa girme olasılığı içerebilen durumlar”dır (Aksu, 2017c, ss.30-32).

[3] 1923-2016 yılları arasında Türkiye’nin doğrudan tarafı olduğu dış politika krizlerini, karar yapı ve süreçlerini inceleyen proje grubunun bulguları ve çalışmaları hakkında ayrıntılı bilgi için projenin internet sitesine bakılabilir.  www.tdpkrizleri.org

[4] Yunanistan’ın bağımsız bir devlet olarak ortaya çıkışı ve sınırlarını sürekli genişletmesi sırasında bu yeni devlet ile Osmanlı İmparatorluğu arasında çok sayıda sınır düzenlemeleri ve birbirlerinin toprakları içerisinde kalan halkların statülerine ilişkin ikili-çok taraflı antlaşma imzalanmıştır. Dolayısıyla aslında Cumhuriyet döneminde iki devlet arasındaki ahdi statünün kökleri Lozan Barış Antlaşması’ndan önceki ahdi düzenlemelere de dayanmaktadır. Nitekim

Lozan Konferanslarındaki müzakerelerde zaman zaman daha önceki yıllarda kabul edilmiş bu metinlere de yer verilmiştir. Bununla birlikte gözden kaçırılmaması gereken noktalardan biri bu düzenlemelerden bir kısmının Lozan Barış Antlaşması’nın öncesinde ya henüz sonlandırılmamış olduğu ya da İstanbul Hükümeti veya TBMM tarafından tanınmamış olduğudur. Örneğin işgal altında bulunan Ege Adalarının kaderi ve silahsızlandırılmış olma statüsünü düzenleyen 13 Şubat 1913 tarihli Altı Devlet Kararı bu niteliktedir. Ayrıntılar için bkz, (Gündüz, 1985).

[5] Bu düzenlemelerden bazıları aşağıdaki gibidir:

  • 3 Kasım 1926 Protokolü (Tahdidi Hudut Komisyonu’nun Hazırladığı)
  • 7 Aralık 1971 tarihinde Ankara'da imzalanmış olan Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ve Yunanistan Krallık Hükümeti Arasında Trakya Hududunun İşaretlenmesi Hakkında Anaprotokol
  • Türk-Yunan Hududunu İşaretleme Çalışmalarına Katılacak Personelin Huduttan Geçişleri ve Karşı Taraf Arazisindeki Faaliyet ve Geçici Kalışları Hakkında Anaprotokole Ek İdari Protokol
  • Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Yunanistan Krallık Hükümeti Arasında Trakya Hududunun İşaretlenmesi Hakkındaki Ana Protokola Ek Teknik Protokol

Resmi Gazete, 10 Nisan 1979, Sayı: 16605, https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/16605.pdf

  • Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Yunanistan Krallık Hükümeti Arasında “Trakya’da ve Meriç Nehrinin Denize Döküldüğü Bölgede” Hudut Olaylarının Önlenmesi ve Halli Hakkında Anlaşma
  • Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Yunanistan Krallık Hükümeti Arasında “Trakya Hududunda ve Meriç Nehrinin Denize Döküldüğü Bölgede” Hudut İşaretlerinin Muhafazası, Kontrolü, Bakımı, Onarımı ve İhyası Hakkında Protokol

Resmî Gazete, 14 Mayıs 1981, Sayı: 17340, https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/17340.pdf

[6] Sözleşme için bkz.; “Mübadelei Ahali Mütedair Lozan Muahedenamesile Atina İtilafnamesinin Tatbikatından Mütevellit Mesailin Sureti Kat’iyede Halli Hakkında Mukavelename” https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc008/kanuntbmmc008/kanuntbmmc00801725.pdf

[7] Yunanistan’da karar birimlerinin Türkiye’ye yönelik toprak taleplerinden, “Megali İdea”dan vazgeçtiklerine yönelik açıklamalarının Türkiye’de memnuniyetle karşılandığı görülmektedir. Bu konuda ayrıca bkz,  (Demirözü, 2005, ss. 291-312).

[8] Örneğin Yunanistan’ın 1931 yılında ulusal hava sahasını 10 mil olarak belirlemesi, 1936 yılında karasularını 6 deniz miline genişletmesi aslında Türk-Yunan Lozan dengesini bozan girişimlerdendir. Ancak Türkiye bu girişimleri Yunanistan’ın İtalyan tehdidine karşı aldığı önlemler olarak değerlendirmiştir. Aynı şekilde Türkiye’nin Lozan Boğazlar Sözleşmesi’nin güvenliğe getirdiği kısıtlardan kurtulma çabasının da Yunanistan tarafından desteklendiği görülmektedir. Ayrıca Balkan sınırlarını karşılıklı olarak güvenceye alan Balkan Antantı’nın kabulü, 1938 yılında Trakya sınırlarındaki silahsızlandırılmış bölge uygulamasına son verilmesi bu açıdan önemli düzenlemeler olarak kabul edilebilir.

[9]Milli Güvenlik Kurulu ve Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliği Kanunu’nun 2. maddesinde “Milli Güvenlik” terimi açıklanırken ahdi hukuka yer verilerek güvenlikle ilişkilendirilmektedir. “a) Milli Güvenlik; Devletin anayasal düzeninin, milli varlığının, bütünlüğünün, milletlerarası alanda siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik dahil bütün menfaatlerinin ve ahdi hukukunun her türlü dış ve iç tehditlere karşı korunması ve kollanmasını ifade eder” denilmektedir. Milli güvenlik kavramının tanımı Cumhurbaşkanlığı sisteminde de aynen korunmuştur. “Millî Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliğinin Teşkilat ve Görevleri Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi”nin 2. maddesi d fıkrası için bkz, (Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi 6, 2018).

MGK sitesindeki değişiklikten önce ahdi hukuktan ne anlaşıldığı ise şu şekilde ifade edilmektedir:

“Devletler Genel Hukuku'na göre; [ahdi hukuk] bir devletin var olması, bağımsızlığı, egemenlik hakkı, sınırları hakkında bir veya birden fazla devletle birlikte yaptığı ve karşılıklı beyan ve kabulleri ihtiva eden anlaşma veya anlaşmalarla gerçekleşen hukuktur. Lozan ve Montrö Anlaşmaları, Türkiye Cumhuriyeti'nin bağımsızlık ve hükümranlığını belirleyen ahdi hukukuna örnek olarak verilebilir.”  (Aktaran Aksu, 2010, ss. 499-500). Bu konuda ayrıca bkz.; (Aksu, 2010, ss. 475-502) ; (Çolak, 2017).

[10] 1936 yılında Türkiye’nin Lozan Boğazlar Sözleşmesi hükümlerini gözden geçirme çağrısı tam da bu ilke çerçevesinde gerçekleşmiştir. İmzacı devletlerin ortak rızasıyla Montrö Boğazlar Sözleşmesi kabul edilerek aynı konuda yeni bir ahdi hukuk düzenlemesi kabul edilmiştir.

[11] Türk Dış Politikası Kriz İncelemeleri Araştırma Grubu ve çalışmaları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz; www.tdpkrizleri.org [Erişim: 30.10.2021]

[12] Karabulut (2020) çalışmasında 1934 yılı itibariyle Türk-Yunan Karma Hakem Mahkemesi’nin açılan 12.116 davadan 11.021’ini sonuçlandırmış olduğunu geriye 1095’inin kaldığını belirtmektedir. Söz konusu Türk-Yunan karma Hakem Mahkemesi görevini 1935 yılında tamamlamıştır. Ayrıca bkz, (Demirtaş, 2015, ss.527-547).

Karma Hakem Mahkemelerinde görev yapacak kişilerin ülkelerinden bağımsız karar alıyor oluşları bu kişilerin hakkaniyetli ve cari uluslararası hukuku uygulayacaklarına inancı öne çıkartmaktadır.

[13] Söz konusu anlaşma için bkz, “Türk - Rum Ahali Mübadelesi Muhtelit Komisyonunun İlgasına Mütedair Mukavelename” https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d04/c019/tbmm04019020ss0060.pdf

[14] Türkiye ve Yunanistan 30 Ekim 1930 tarihli Türkiye Cumhuriyeti ile Yunanistan Cumhuriyeti Arasında Dostluk, Tarafsızlık, Uzlaşma ve Hakem Anlaşması’nı imzalayarak anlaşmanın imzasından sonra aralarında çıkan/çıkabilecek olası uzlaşmazlıkları barışçıl yöntemlerle çözme konusunda mutabık kalmışlardır. Söz konusu anlaşma 5 yıllığına yapılmıştır. Taraflardan biri 6 ay öncesinden anlaşmadan ayrılmak istediğini bildirilmediği takdirde 5 yıl daha geçerli olacaktır. 1933 yılında imzalanan Samimi Anlaşma Misakı’nda taraflar Dostluk, Tarafsızlık, Uzlaşma ve Hakem Anlaşması’nın da geçerlilik süresinin 10 yıl olmasına ve 1 yıl öncesinden anlaşmanın feshedildiğini bildirmediği takdirde aynı sürelerle uzatılmasına karar vermişlerdir.  Türkiye ve Yunanistan arasındaki olası uyuşmazlıkların hukuki yöntemlerle çözümü açısından öngörülen bu anlaşmanın hâlâ geçerli olup olmadığına dair açık bir bilgi bulunmamakla beraber söz konusu anlaşmada yargı yetkisi kabul edilen Uluslararası Daimi Adalet Divanı 1945 sonrasında artık ortadan kalkmıştır. Bu anlaşmanın hükümleri için bkz, (Kılıç, 1992, ss.56-61).

[15] Aslında metinden de anlaşılacağı üzere Türkiye uyuşmazlık halinde ilgili tarafın Uluslararası Daimi Adalet Divanı’na başvurarak uyuşmazlığı çözme kararını önceden kabul etmiştir. Bunun tersinin de ilke olarak geçerli olduğu düşünülebilir. Türkiye de imzacı devletlerin ülkelerinde bulunan [burada özellikle Yunanistan] azınlıklara ilişkin olarak Lozan Barış Antlaşması’ndan kaynaklanan bir hakkın ihlali durumunda uyuşmazlığı Daimi Adalet Divanı’nın yargı yetkisine taşıyabilir[di].

[16] Bu açıdan bakıldığında zaman zaman anlaşmazlık ortaya çıktığında Uluslararası Daimi Adalet Divanı’nın taraflara tavsiyelerinden de yararlanılmıştır. Örneğin 1 Aralık 1926 Atina Anlaşması’nın bazı hükümlerinin yorumu ve Türk-Yunan Mübadele Karma Komisyonu’nun yetkileri bakımından karşılaştıkları görüş ayrılığını gidermek için konunun Milletler Cemiyeti aracılığı ile Uluslararası Daimi Adalet Divanı önüne götürülerek Divan’dan tavsiye alınmasına karar verilmiştir. Bu konuda bir çalışma için bkz, (Erim, 1951, ss.44-59). Benzer şekilde yerleşik/etabli konusunda da görüş ayrılığı ortaya çıktığında Divan’ın istişari görüşünden yararlanılmıştır. Bkz, (Erim, 1944, ss.62-72). 

[17] Antlaşmanın Türkçesi için bkz, (Sarıca ve diğerleri, 1975, ss.385-386).

[18] Antlaşma için bkz, (Sarıca ve diğerleri, 1975, ss.385-386).387-390).

[19] Antlaşma için bkz, “Kıbrıs Cumhuriyeti'nin Kuruluşuna İlişkin Temel Antlaşma (1960)”, MFA, http://www.mfa.gov.tr/kibris-cumhuriyeti_nin-kurulusuna-iliskin-temel-antlasma-_-1960__ingilizce_.tr.mfa

[20] Andreas Papandreu, anılarında 1960 sonrasında Yorgo Papandreu hükümetinin enosis doğrultusunda Makarios ve EOKA’yı nasıl desteklemiş olduğunu ayrıntılarıyla açıklamaktadır. Bu konuda bkz, (Papandreu, 1988).

[21]Ayrıntıları için bkz, “Bern Agreement Between Turkey And Greece (11 November 1976)”, TURKISHGREEK, http://www.turkishgreek.org/index.php?option=com_content&view=article&id=70:bern-agreement-between-turkey-and-greece-11-november-1976&catid=58:belgeler&Itemid=68

[22] George çalışmasında inadvertent war (kasıtsız savaş) terimini kullanmaktadır. Kriz yönetimi açısından yapmış olduğu tanımlamayı inadvertent crisis (kasıtsız kriz) olarak da yorumlamak mümkündür. Bu bakımdan bkz, (George, 1991, s.545).

[23] 4 Ocak 1932 Türkiye-İtalya Anlaşması için bkz, “Türkiye-İtalya Hükümeti ile Akdolunan Anadolu Sahilleri ile Meis Adası Arasındaki Ada ve Adacıkların ve Bodrum Körfezi Karşısındaki Adanın Cihet-i Aidiyeti Hakkında İtilafname (Anadolu Kıyıları ile Meis Adası Arasında Karasularının Sınırlandırılması Hakkında Sözleşme)”, MFA, http://ua.mfa.gov.tr/files.ashx?80370

[24] Süreç içerisinde iki ülke arasında nehir sınırına ilişkin düzenlemeler de yapılmıştır, bunlardan bazıları için bkz, “Meriç Nehrinin Her İki Sahilinde Su Tesisatının Tanzimine Dair Türk - Elen İtilâfnamesi”, Resmi Gazete, 25 Mayıs 1935, Sayı 3011, http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/3011.pdf ; “Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Yunanistan Krallık Hükümeti Arasında Trakya Hududunun İşaretlenmesi Hakkında Anaprotokol”, TBMM, https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/CS__/t18/c043/cs__18043051ss0884.pdf

[25] “Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Yunanistan Krallık Hükümeti Arasında Trakya Hududunun İşaretlenmesi Hakkında Anaprotokol İle Eklerinin Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna İlişkin Kanun Tasarısı”nın Meclis’e sunulmasında dillendiren gerekçede aşağıdaki ifadelere yer verilmektedir:

Hudut işaretlerinde zamanın meydana getirdiği tahribata ilaveten Meriç nehrinin sık sık yatak değiştirmeye ve taşkınlara müsait arazi şartlarında akması hududun zamanla birçok bölgede belirsiz hale gelmesine yol açmıştır. Bu durum siyasal, ekonomik ve askeri yönlerden bazı sakıncalar yaratmakta ve bir yandan da sık sık hudut ihtilaflarının doğmasına neden olmaktadır. 1926 yılında zamanın tekniği ve usullerine göre tanzim edilen hudut haritalarının da, değişmiş bulunan bugünkü arazi şartlarına sağlıklı bir şekilde uygulanabilmesinde güçlüklerle karşılaşılmaktadır. Öte yandan, komşularımızın hemen tamamı ile ortak hudutlarımız yeniden işaretlenmiş bulunmaktadır. Türk - Yunan hududunun da yeniden işaretlenmesi için Yunanistan ile 9 Aralık 1971 tarihinde imzalanan anaprotokol ve ekleri bir yandan bu eksikliği ve hududun belirsiz hale gelmiş olmasının yarattığı sorunları gidermek amacına matuf bulunmakta, bir yandan da 1950 yıllarında başlayarak bu ülke ile gerek Meriç nehrinin gerek hudut hattının düzenlenmesi için yürütülen çeşitli seviyedeki temaslarda tespit olunan esasları yansıtmaktadır. “Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Yunanistan Krallık Hükümeti Arasında Trakya Hududunun İşaretlenmesi Hakkında Anaprotokol İle Eklerinin Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna İlişkin Kanun Tasarısı”, TBMM, https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/CS__/t18/c043/cs__18043051ss0884.pdf

[26] Lozan Barış Antlaşması’nın 6. maddesinde deniz sınırları şu şekilde ifade edilmektedir:

“…İşbu Andlaşmada tersine bir hüküm olmadıkça, deniz sınırları kıyıdan üç milden aşağı uzaklıktaki ada ve adacıkları kapsar.”

12. maddede ise “…Asya kıyısından üç milden az uzaklıkta bulunan Adalar, işbu Andlaşmada tersine hüküm olmadıkça, Türkiye egemenliği altında kalacaktır.”

[27] Lozan’da belirtilen deniz sınırlarının üç mil olarak kabul edileceği hükmü özünde Anadolu kıyılarından üç mil içerisinde yer alan adaların statüsü ile ilgilidir. 1936 yılında Yunanistan’ın ulusal karasuları sınırını 6 deniz mili olarak belirlemesinden sonra 1964 yılında Türkiye Ege Denizi’nde karasularını 6 deniz mili olarak ilan etmiştir. “Law No. 230 of 17 September 1936”, UN, http://www.un.org/depts/los/LEGISLATIONANDTREATIES/PDFFILES/GRC_1936_Law.pdf

[28] Lozan Barış Antlaşması’nın 16. maddesi aşağıdaki gibidir:

“Türkiye, işbu Andlaşmada belirtilen sınırlar dışında bulunan topraklar üzerindeki ya da bu topraklara ilişkin olarak, her türlü haklarıyla sıfatlarından ve egemenliği işbu Andlaşmada tanınmış adalardan başka bütün öteki adalar üzerindeki her türlü haklarından ve sıfatlarından vazgeçmiş olduğunu bildirir; bu toprakların ve adaların geleceği [kaderi], ilgililerce düzenlenmiştir ya da düzenlenecektir. İşbu maddenin hükümleri, Türkiye ile sınırdaş olan ülkeler arasında komşuluk durumları yüzünden kararlaştırılmış ya da kararlaştırılacak olan özel hükümlere halel vermez” (Soysal, 1983, s.99).

Başeren’e (1998) göre söz konusu maddede Türkiye’nin her türlü hak ve sıfatlarından vaz geçmiş olduğu adalar Antlaşmanın 12. ve 15. maddeleriyle isim sayarak devretmiş olduğu adalardır. Türkiye’nin bu adalara ilişkin bir talebi zaten yoktur. “… geleceği ilgililerce düzenlenmiş ya da düzenlenecek olan” topraklar ve adalardan kastedilen ise İtalya ile Yunanistan arasında Lozan Konferansları sırasında tartışılan İtalyan hakimiyetinde bulunan adalara ilişkindir ve bu düzenleme ancak 1947 Paris Barış Antlaşması ile gerçekleştirilebilmiştir. İtalya bu adaları devrederken silahsızlandırılmış olma hali ile Yunanistan’a devretmiştir.  Ayrıntılı bir analiz için bkz., (Başeren, 1998, ss.103-109).

[29] Burada vurgulanması gereken nokta tarafların ulusal tezlerinin kabul edilebilirliği, geçerliliğinin bu aşamada kriz analizi açısından bir anlam ifade etmediğidir. Somut olarak taraflar arasında henüz bir ahdi statünün ortaya çıkartılamamış olmasıdır. Dolayısıyla ahdi hukuk taraflar arasındaki görüş ayrılıklarının giderilerek herhangi bir konuda mutabık kalınan uzlaşıyı göstermektedir. Egemenliği antlaşmalarla devredilmemiş adalar, adacıklar ve kayalıklar konusunda henüz bir ahdi düzenleme söz konusu değildir.

[30] Çünkü krizi tetikleyen ilk fiili eylem Yunanistan tarafından gerçekleştirilerek Doğu Kardak Kayalığına asker çıkartılmış, Türkiye’nin Batı Kardak Kayalığına asker çıkartması Yunanistan’ın bu eylemine bir misilleme olarak gerçekleşmiştir. Ayrıntılar için bkz.; (Aksu, 2008, ss.194-221).

[33] Bu açıdan bakıldığında 1959-1960 kurucu antlaşmaların ruhuna uygun davranmayan taraf Kıbrıs Rum Yönetimi ve Yunanistan’dır. Dolayısıyla “ahde vefa” ilkesi bu ülkeler tarafından çiğnenmektedir.

[34] “Osmanlı İmparatorluğu’nun İnkıraz Bulup T.B.M.M. Hükümeti Teşekkül Ettiğine Dair Heyeti Umumiye Kararı”, Karar Numarası: 307, Kabul Tarihi: 30.10.1337 (1922),  TBMM, https://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/yayinlar/yayin001/001_00_008.pdf

[35] TBMM’nin 308 nolu kararında da bu konuya yer verilmektedir. Bkz, “Türkiye Büyük Millet Meclisinin, Hukuku Hâkimiyet ve Hükümraninin Mümessili Hakikisi Olduğuna Dair”, TBMM, http://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc001/karartbmmc001/karartbmmc00100308.pdf

[36] Türkiye’nin Osmanlı İmparatorluğu’nun devamı değil fakat halefi [haleflerinden biri] olarak uluslararası antlaşmalara taraf oluşu rıza dayalı bir görüşün hakim olduğunu göstermektedir. Bu durum Lozan Barış Antlaşması’nın müzakeresinde ve antlaşma maddelerinde gözlenmektedir. Lozan Barış Antlaşması’nın 99. maddesine göre [Osmanlı İmparatorluğu döneminde imzalanan ve madde hükmünde isimleri zikredilen] “İşbu Andlaşmanın yürürlüğe girmesiyle ve Andlaşmanın başka yerlerindeki hükümlere halel gelmeksizin, aşağıda belirtilen ekonomik ya da teknik nitelikteki çok taraflı Andlaşmalar, Sözleşmeler ve Anlaşmalar, Türkiye ile bunlara taraf olan öteki Devletler arasında yeniden yürürlüğe gireceklerdir.” Ayrıca Türkiye 100. maddede sıralanan “… Sözleşmeler ya da Anlaşmalara katılmağı ya da bunları onaylamağı yükümlen”[miştir.] Benzer durum 101, 102, 103, 104 ve 105. madde hükümleri açısından da geçerlidir.

[37]Antlaşma metni ve ilgili hükümler için bkz.; “Treaty concerning the Protection of Minorities in Greece, signed at Sevres, August 10, 1920“, League of Nations, Treaty Series, Vol. 28, 1924, p. 244-265, UN. https://treaties.un.org/doc/Publication/UNTS/LON/Volume%2028/v28.pdf

[38] Bkz, “Balkan İtilaf Devletleri ile Bulgaristan Arasında Anlaşma”, MFA, http://ua.mfa.gov.tr/detay.aspx?2245

[39] “Türkiye ile Bulgaristan Arasında Mutludere Mansap Bölgesinde Sınırın Belirlenmesi ve İki Ülke Arasında Karadeniz’de Deniz Alanlarının Sınırlandırılması Anlaşması”, TBMM,  https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d20/c053/tbmm20053095ss0572.pdf

TÜRK – YUNAN DIŞ POLİTİKA KRİZLERİNDE AHDİ HUKUK İHLALİ

To Cite: Fuat Aksu, "Türk-Yunan Dış Politika Krizlerinde Ahdi Hukuk İhlali", Tarih ve Uluslararası İlişkiler Perspektifinden Türk-Yunan İlişkileri (1821-2021), Esra Özsüer, Editör, Boyut Yayın Grubu, İstanbul, ss.112-135, 2022

FUAT AKSU**

GİRİŞ

 

Türkiye ve Yunanistan arasındaki uyuşmazlıkların niteliği ve tarafların yükledikleri anlam çözüm arayışlarında kısıtlayıcı bir etki yaratmaktadır. Genel olarak azınlıklar, Kıbrıs ve Ege Denizi’ne ilişkin olarak üç ana başlıkta ele alabileceğimiz uyuşmazlıklar nitelikleri açısından tekrarlayan çatışma (protracted conflict) özelliği gösterir (bkz, Aksu, 2017a; Küçük ve Aksu, 2018; Küçük, 2020). Bu özelliğiyle Türkiye-Yunanistan arasında neredeyse kanıksanmış bir meydan okuma hali gözlenir. Bunun çok çeşitli nedenlerinden söz edilebilir, örneğin iki ülkenin ulus devlet oluşturma süreçleri ve ulusal kimliğini birbirlerine karşı yürüttükleri savaşlar sonucunda elde etmiş oldukları dikkate alınırsa ortak tarih ve geçmiş birleştirici olmaktan daha çok ayrıştırıcı bir rol oynamaktadır. Bir diğer etken ise tam da bu tarihsel arka plandan yola çıkılarak kimlik ve niyete ilişkin algıların oluşumuyla ilgilidir. Dost, düşman, tehdit, güvenlik, çıkar algılarının hangi kaynaklardan beslenerek şekillenmiş olduğuna bağlı olarak algılar kanıksanmış yargılara dönüşebilmektedir. Bu durumun her iki ülkede de zaman zaman iç politika çekişmelerinde iktidara ulaşmanın bir aracı olarak görülmesi de uyuşmazlıkların çözümünü zorlaştırmaktadır. Dolayısıyla Türkiye ve Yunanistan arasındaki ilişkilerin genel seyri içerisinde sürekli bir meydan okuma halinin var olduğu her türlü olumsuzluktan ötekini sorumlu tutma davranışının dış politika kararlarına yansıdığı söylenebilir.[1]

Bu çalışmada iki ülke arasındaki uyuşmazlıkların, dolayısıyla krizlerin taraflar arasındaki ahdi hukuk ile ilişkisi tartışılacaktır. Ahdi hukukun çatışmacı ilişkilere sahip devletler arasında ortak rızaya dayanan bir uzlaşı yaratacağı düşünülür. Eğer taraflar arasında bir ahdi statü üzerinde anlaşılmış ise uyuşmazlık-çatışma ve sorun çözümünde başarı sağlanmıştır. Bununla birlikte hasım aktörlerin “ahdi hukuk”tan kaynaklanan statüye-rejime iyi niyetle uymaları (ahde vefa), uyuşmazlıkları barışçıl çözüm yöntemleriyle çözme ve yeni statü oluşturma konusundaki iradelerini de etkilemektedir. Taraflardan herhangi birisinin ahdi yükümlülüklerini yerine getirmekten kaçınması genişleyen ve derinleşen çok sayıdaki uyuşmazlıkların çözümüne dair müzakerelerin de çıkmaza girmesine yol açabilmektedir.

Bu açıdan Türkiye-Yunanistan arasındaki ilişkiler ilginç bir yapı sergilemektedir. İki yüzyıllık bir süreçte Türk-Yunan devletleri arasında çok sayıda ahdi düzenleme gerçekleştirilmiştir. Bu düzenlemeler toprak-sınır düzenlemelerini, ekonomik, siyasi ve askeri hak ve çıkarları, egemenlik sınırları içerisinde kalan soydaşların (azınlıkların) statüsünü ilgilendirmektedir. Bu çalışmada ise büyük ölçüde 20. yüzyılda iki devlet arasında gerçekleştirilen ahdi hukuk düzenlemeleri ile dış politika krizleri[2] arasında nasıl bir etkileşim olduğuna odaklanılacaktır. Türkiye Cumhuriyeti’nin bir ulus devlet olarak varlığını dayandırmış olduğu 1923 Lozan Barış Antlaşması bu açıdan temel hareket noktasıdır.

Türkiye’nin dış politika davranışlarının temel dayanağı olan Lozan dengesi bağlamında Türkiye’nin söz konusu bu ahdi statü özelinde bir revizyonist beklentisinin-siyasasının olmadığı kolaylıkla söylenebilir. Örneğin hâlihazırda egemenliği antlaşmalarla Yunanistan’a devredilmemiş ada, adacık ve kayalıkların statüsü veya Yunanistan’a antlaşmalarla devredilen adaların silahtan arındırılmış statülerine ilişkin olarak izlediği siyasa bu niteliktedir. Türkiye’nin Yunanistan’dan herhangi bir toprak talebi yoktur. Türkiye, antlaşmalarla Yunanistan’a devredilen adaların silahsızlandırılmış statüsünün antlaşmalara rağmen ihlal edilmesine karşı çıkmaktadır.

Türk Dış Politikası Kriz İncelemeleri Grubu’nun yapmış olduğu çalışmalara göre Türk-Yunan ilişkilerinin Cumhuriyet dönemindeki seyrinde doğrudan veya dolaylı olarak iki ülkeyi taraf haline getiren 14 dış politika krizi yaşanmıştır (ayrıntılar için bkz, Aksu, 2017c).[3] Krizler iki ülke arasında bir savaşa yol açmadan atlatılabilmiş olsa da bunlara kaynaklık eden uyuşmazlıkları çözmek henüz mümkün olmamıştır. Türkiye ve Yunanistan arasında ilişkilere statü-rejim kazandıran metinlerin varlığına karşın günümüzde bu metinler ya taraflardan en az biri tarafından ihlal edildiği için veya bu metinlerin yükümlülükleri farklı yorumlandığı için taraflar arasında uyuşmazlıklar/krizler ortaya çıkmaktadır. Tüm bunlara ek olarak bazı spesifik konularda taraflar arasında henüz bir “ahdi hukuk” yaratılamamış olması da kriz doğurabilmektedir.

Cumhuriyet dönemi Türkiye-Yunanistan ilişkilerine bakıldığında taraflar arasında çok sayıda uyuşmazlığın ortaya çıktığı görülür. Osmanlı dönemi bir yana bırakılır ise bu iki devlet arasındaki ilişkilere uzun soluklu bir statü kazandıran temel antlaşmalar bulunmaktadır.[4] Bunların başında Lozan Barış Antlaşması gelmektedir. İmzalandığı ve yürürlüğe girdiği andan itibaren Lozan iki ülke arasında barış, uzlaşı ve işbirliği süreci öngörmüş olsa da uygulamada bazı görüş ayrılıklarını, uyuşmazlıkları da beraberinde getirmiştir. Örneğin zorunlu mübadeleye tabi tutulanlara ilişkin uygulamalar, kimlerin yerleşik sayılacakları ve azınlık haklarına tabi olacakları, Fener Ortodoks Rum Patrikhanesi’nin statüsü ve yeni Patrik seçimi gibi konular 1930’a kadar taraflar arasında yoğun müzakerelere konu edilmiştir. Bu süreçte taraflar arasında karasal sınırların düzenlenmesine ilişkin anlaşmalar[5] da yapılmış ve Trakya sınırının silahsızlandırılmış olması dolayısıyla göreli bir güvenlik anlayışı geliştirilebilmiştir.

10 Haziran 1930 Ankara Sözleşmesi[6] ile yerleşikler sorununun çözülmesi ilişkilerin iyileştirilmesine dair beklentileri güçlendirmiştir. 1930’ların ilk yarısı iki ülke arasında güven ve güvenliğe ilişkin somut girişimlerin gerçekleştirildiği dönemi yansıtır.[7] Ekim 1930’da Türk-Yunan Dostluk, Tarafsızlık, Uzlaştırma ve Hakemlik Antlaşması, Deniz Kuvvetlerinin Karşılıklı Olarak Sınırlandırılmasını Öngören Protokol ve Oturma, Ticaret ve Denizcilik Sözleşmesi imzalanmıştır. 1930’ların ikinci yarısından itibaren uluslararası ve bölgesel koşullardaki değişim Türkiye ve Yunanistan’ı ortak kaygılara sürüklemiş ve Balkan Antantında şekillenen bir müttefiklik ilişkisini ortaya çıkartmıştır. Bu süreçte taraflar arasında doğrudan uyuşmazlık veya krize dönüşecek kimi konular diğer sorunların gölgesinde kalmış ve özellikle Türkiye tarafından gündeme getirilmemiştir. İtalya ve Bulgaristan’ın Balkanlar ve Akdeniz’de revizyonist faaliyetler içerisinde olması Türkiye ve Yunanistan’ı birbirlerine yaklaştırmış ve ulusal alanda alınan önlemler[8] büyük ölçüde bu ortak tehdide yönelik olarak değerlendirilmiştir.

İkinci Dünya Savaşı sonrası sistemsel/bölgesel koşullar Türkiye-Yunanistan ilişkileri açısından uyuşmazlık ve krizler dönemini başlatmıştır. Özellikle Yunanistan’ın Oniki Adalar’ı egemenlik sınırlarına dahil ederek ülkesel sınırlarının değişmesi, Kıbrıs’ta enosis beklentileri Lozan’da Türkiye ile Yunanistan arasında kurulan dengeyi tek yanlı bozmuştur. Söz konusu denge değişikliği Türkiye’nin ahdi yükümlülükleri ve statüsü açısından bir tehdit olarak algılandığında ise taraflar arasında krize varan gelişmeler ortaya çıkmıştır.

Bu çalışmada çatışmacı ilişkilere ve geçmişe sahip devletler arasında ortaya çıkan krizler özelinde ahdi statü-kriz ilişkisi analiz edilecektir. Toprak bütünlüğü, egemenlik hakları ve temel değerler, öncelikler açısından birbirleri ile rekabet-çatışma içerisinde olan aktörler bu çatışmaları eğer bir ahdi statü oluşturarak çözebilmişler ise bunun sonucunda ortaya çıkan statüyü korumakta duyarlıdırlar. Oluşturulan ahdi statüyü tek yanlı eylemlerle, oldu-bittiler yaratarak değiştirmeye çalıştıklarında ise statünün korunmasından yana olan aktörle yeni bir çatışma-kriz ilişkisinin tetiklenmesi kaçınılmazdır. Hatta bunun sonucunda bir sıcak çatışma riski de ortaya çıkabilir.

En kapsamlı ifade ile ahdi hukuk birden fazla aktör arasında herhangi bir konuda kararlaştırılan bir durumsal düzenlemeyi ifade etmektedir. Taraflar bu düzenleme ile aralarında hak ve yükümlülükleri açısından bir düzen oluşturur ve bu statüyü karşılıklı olarak ihlal etmeyeceklerini taahhüt ederler. Kuşkusuz devletler uluslararası ilişkilerinde çok farklı alanlarda pek çok uluslararası aktörle ilişki içerisindedir ve bu bakımdan da uzlaştıkları noktalarda ilişkilerin sınırlarını ve seyrini belirleyen anlaşmalar yaparlar. Bu anlaşmalardan bir kısmı süreç içerisinde işlevini yitirebileceği gibi bir kısmı ise varlığını geliştirerek, genişleterek korur. Bunun yanı sıra yürürlüğe konulan ve tarafları bağlayan anlaşmaların yürürlükleri sırasında da çeşitli uyuşmazlıklara yol açması da mümkündür. Bunların çözüm yolları anlaşma sürecinde önceden kararlaştırılmış olabileceği gibi uluslararası hukuk açısından barışçıl çözüm yöntemleri özelinde de kararlaştırılmış olabilir. Ahdi hukukun sınırlarını daralttığımızda devletlerin bu konudaki duyarlılıklarının da arttığı görülmektedir. Dar anlamda ahdi statü ülkesel sınırları, egemenlik hakları, toprak bütünlükleri gibi devletin var olmasıyla ilgilidir. Bu durumda tarafların oluşturulan ahdi yükümlülükleri ihlal edecek davranışlardan özenle kaçınmaları beklenir. Böylece taraflar arasında kolay kolay ihlal edilmez bağlayıcı bir denge oluşturulur. Örneğin toprak devirleri ve sınır düzenlemelerine ilişkin antlaşmalarla oluşturulan bir ahdi statü ancak ilgili taraflar arasında gerçekleştirilecek yeni bir antlaşma ile değiştirilebilir. Taraflardan birinin açık rızası ile gerçekleştirilen bir sınır düzenleme antlaşmasından çekilmesi veya yükümlülüklerini yerine getirmemesi ahdi statünün ihlali anlamına gelecektir. Uluslararası hukuk açısından bu nitelikteki “ahdi hukuk”un üçüncü taraflar için de bir tür objektif statü doğurduğu söylenebilir. Doğrudan bu ahde/antlaşmaya taraf olmayan aktörler için de söz konusu statü uluslararası hukuk açısından ileri sürülebilir ve geçerlidir.

Ahdi hukuk genellikle tarafı olan aktörlerin özgür iradeleri ile kararlaştırmış oldukları hak ve yükümlülükler içeren yazılı ve/ya sözlü düzenlemeler, irade beyanlarıdır.[9] Taraflar ilişkilerinde bu statünün zorunlu kıldığı davranışları yerine getirmekle yükümlüdür.  Bu durum genellikle uluslararası hukukta pacta sund servanda /ahde vefa ilkesi ile tanımlanır. Diğer yandan ortak rıza ile oluşturulmuş bir ahdi düzenlemenin taraflarının rebus sic stantibus /koşulların esastan değiştiği ilkesinden yararlanarak antlaşmanın kimi hükümlerinin gözden geçirilerek yenilenmesini, hatta yeni bir antlaşma yapılmasını istemesi mümkündür.[10] Dolayısıyla ortak rızaya dayalı bir ahdi hukuk oluşturma imkânı en azından ilke olarak vardır. Ancak her ne kadar aralarında bir ahdi hukuk oluşturulan devletler bu ahdin gereğini yerine getirmek isteseler de kimi durumlarda ahid, taraflar arasında yeni uyuşmazlıkların çıkmasını engelleyemez. Dahası bu durum yeni bir uyuşmazlıkla beraber, çatışma ve krizi tetikleyebilir.

 

Genellikle devletler arasındaki ilişkilerde bir ahdi hukuk-kriz ilişkisi birbiriyle ilintili üç farklı şekilde kendini gösterir (bu konuda bkz, Aksu, 2017b). Buna göre dış politika krizini tetikleyen davranış ve/ya durumsal değişiklik;

1. Taraflar arasında daha önceden kabul edilen bir antlaşmayı açıkça ihlal etmektedir,

2. Krizi tetikleyen durumsal değişiklikle ilgili olarak bir ahdî hukukun varlığına rağmen taraflardan en az biri bu statüyü farklı yorumlamaktadır ve/ya mevcut uyuşmazlığa uygulanacak bir açık hüküm bulunmamaktadır,

3. Taraflar arasında önceden kabul edilmiş bir ahdî hukuk düzenlemesi yoktur ve taraflardan biri mevcut durumu oldu-bitti yaratarak lehine değiştirmeye çalışmaktadır; bu üç durumda bir ahdi hukuk ihlalinden söz edilebilir.

            Devletler arası ilişkilerde tarafların her zaman aynı doğrultuda politikalar izlemeleri veya çıkar ve beklentilerinin uyuşması beklenmez. Herhangi bir konuda devletler birbirlerinden farklı görüşlere sahip olabilirler. Hatta diplomatik usul ve yöntemlerle görüşlerinin-politikalarının farklı olduğunu muhatap aktörlere bildirerek bir uyuşmazlığın varlığını diplomatik-siyasi düzleme taşıyabilirler. Diplomatik iletişim sürecinde görüş ayrılıklarının ortaya çıkması durumunda taraflar konuya yükledikleri anlam ve öneme bağlı olarak söz konusu görüş ayrılığını ortadan kaldırmak için uygun yöntemleri-araçları kullanmaya çalışırlar. Bununla birlikte bu sürecin her zaman tarafları memnun eden bir çözüm üretmesi mümkün olmamaktadır. Dolayısıyla izlenen yol ve yöntemlere bağlı olarak bir uyuşmazlığın eylemsel alana taşması ve taraflar arasında uzun soluklu bir çatışmaya dönüşmesi de mümkündür. Yine beklenebileceği gibi çatışmaların yönetilemediği durumlarda da krizler ve hatta savaşlar tetiklenebilmektedir.

Eğer uyuşmazlık evresinde taraflar siyasi ve/veya hukuki nitelikteki barışçıl çözüm yöntemlerini kullanarak aralarındaki görüş ayrılıklarını ortadan kaldırabilirse uyuşmazlıkların tırmanmasının önüne geçilebilir. Bazı durumlarda ise tarafları tatmin eden bir çözüme erişilemezse tarafların uyuşmazlık konusunu dondurmaları ve ilişkilerin normal seyrini sürdürmeleri gerçekleşebilir.

Uzlaşma ve müzakere kültürünün hakim olduğu ilişkilerde hasım aktörler arasında bir konuda görüş ayrılığı ortaya çıktığında uygun araç ve yöntemlerle bu durumun müzakere edildiği ve konunun esastan bir çözüme ulaştırıldığı görülür. Bu gibi durumlarda tarafların yeniden bir uyuşmazlık yaşamalarını engelleyecek önlemleri almaya çalıştıkları da söylenebilir. Uyuşmazlıkların karşılıklı diyalog ve diplomatik müzakerelerle giderilmesi en yaygın uygulamalardandır. Bununla birlikte diğer barışçıl yöntemlerin kullanıldığı da görülür. Hukuksal yöntemler arasında sayılan Uluslararası Adalet Divanı’na başvurmak, hakem veya tahkim mahkemelerinden yararlanmanın yanı sıra arabuluculuk gibi siyasi yöntemlerin de kullanıldığı uyuşmazlıklar söz konusudur.

Burada bizi ilgilendiren nokta, taraflar arasındaki ilişkilere şekil veren bir hukuki-siyasi statünün var olup olmadığı, varsa bunun işleyip işlemediğidir. Yukarıda da belirtmiş olduğumuz gibi, uyuşmazlık-çatışma-kriz yönetim süreçlerinde tarafların tetikleyici durumsal değişikliğe yükledikleri anlam ve önem izleyecekleri strateji ve taktiklerin belirlenmesinde etkilidir. Eğer taraflar arasındaki görüş ayrılığı müzakeresi mümkün konularda ise bunun bir çatışma-krize dönüşme olasılığı görece daha düşüktür. Diğer yandan sınır ihlalleri, var olmayı, ülke bütünlüğünü ve güvenliğini doğrudan ilgilendiren alanlarda ortaya çıkan bir uyuşmazlıkta tarafların konuyu diplomasinin sınırlılıklarından askeri-siyasi alana taşıdıkları görülür.

Türk-Yunan Krizlerinde Ahdi Hukuk

 

Türk Dış Politikası Kriz İncelemeleri Grubu[11]’na göre Cumhuriyet tarihi (1923-2017) boyunca Türkiye 36 dış politika krizi yaşamıştır. Bu krizlerin 19’unda doğrudan ve/ya dolaylı olarak bir ahdi hukuk ilişkisini bulmak mümkündür. (ayrıntılar için bkz.; Aksu, 2017b). Söz konusu krizler içinde Türkiye ile Yunanistan arasındaki krizlerde de ahdi hukuk ilişkisi gözlenmektedir. Cumhuriyetin kuruluşundan günümüze iki ülke arasında üç temel alanda krize dönüşen 14 olay söz konusudur. En genel sınıflandırma ile bunlar her iki ülkede yaşayan ve antlaşmalarla statüleri kararlaştırılmış olan azınlıklarla, Kıbrıs’la ve Ege Denizi’yle ilgilidir.

Türkiye ile Yunanistan arasındaki dengeyi ve statüyü oluştururken uzlaşılan ahdi statünün işleyişi sırasında karşılaşılabilecek uyuşmazlıkların nasıl çözümleneceğine dair kimi hukuki, siyasi ve idari düzenlemelerden bazılarını Lozan Barış Antlaşması’nda görmekteyiz. Ancak bu düzenlemeler bir bütün olarak Lozan Barış Antlaşması’nın tüm hükümleri için düzenlenmiş değildir. Örneğin taraflar antlaşmanın bazı hükümlerinin uygulanması sırasında doğabilecek sorunları çözmek amacıyla Karma Hakem Mahkemelerinin kurulmasını kararlaştırmışlardır (bkz, Örsten Esirgen, 2019, ss. 309-338;  Karabulut, 2020, ss. 437-465). Söz konusu mahkemelerin ilgi alanları Lozan’ın Ekonomik Hükümler kısmında Mallar, Haklar ve Çıkarlar; Sözleşmeler ve Zaman Aşımları; Sınai, Edebi ve Güzel Sanatlar Mülkiyeti gibi alt başlıkları altında tanımlanmıştır. Ayrıca Genel Hükümler kısmında 137 ve 138. maddelerde Karma Hakem Mahkemelerine yer verilmiştir. Bu açıdan bakıldığında Karma Hakem Mahkemelerinin yetkileri ve kapsamı belli konularla sınırlandırılmıştır (bkz, Örsten Esirgen, 2019, ss. 315-316). Antlaşmanın imzasından ve yürürlüğe girmesinden sonra Türk-Yunan Karma Hakem Mahkemesi ortaya çıkan uyuşmazlıkların çözümü ile ilgilenmiştir.[12]

Ayrıca zorunlu mübadeleye tabi tutulanların hak ve statülerine ilişkin olası sorunların çözümüyle ilgilenmek üzere muhtelit Mübadele Komisyonu kurulmuştur. Söz konusu komisyon 1933 yılına kadar görev yapmış, sonrasında ise yapılan bir anlaşma ile yürürlükten kaldırılmıştır.[13] Benzer şekilde özellikle yerleşik sayılanlara tanınan azınlık statüsüne bağlı olarak İstanbul ve Batı Trakya’da kalan halkın azınlık olmaktan doğan hak ve statülerine ilişkin olarak Lozan Barış Antlaşması’nda birbiriyle ilintili iki ayrı mekanizmanın varlığı söz konusudur. Antlaşmanın 44. maddesinde azınlıklara ilişkin bir uyuşmazlık söz konusu olduğunda başvurulabilecek iki mekanizma kabul edilmektedir. Bunlardan ilki Milletler Cemiyeti Meclisi diğeri ise Uluslararası Daimi Adalet Divanı’dır.[14] Burada dikkate değer nokta en azından azınlıklara ilişkin düzenlemeler açısından tarafların iradelerinin uluslararası hukuk bakımından kontrol altında tutulduğudur. 44. maddeye göre:

…Türkiye, işbu maddelere ilişkin olarak, hukuksal ya da edimsel sorunlarda, Türkiye Hükümeti ile bağıtlı öteki devletlerden her hangi biri ya da Milletler Cemiyeti Meclisi üyelerinden her hangi bir devlet arasında görüş ayrılığı çıkınca bu anlaşmazlığın, Milletler Cemiyeti Andlaşmasının 14. maddesi uyarınca, uluslararası nitelikte bir anlaşmazlık gibi sayılmasını kabul eder.

Türkiye Hükümeti bu türden olan her hangi bir anlaşmazlığın, öteki taraf istemde bulunursa, Uluslararası Daimi Adalet Divanına götürülmesini kabul eder. Daimi Divanın kararı istinaf edilmeyip Milletler Cemiyeti Misakının 13. maddesi uyarınca verilmiş bir kararın güç ve hükmünün tıpkısına sahip olacaktır. (Soysal, 1983, s.105)

 

Buna göre antlaşmaya taraf ülkelerden herhangi biri antlaşmanın 37 ile 45. maddeleri arasındaki düzenlemelerle ilgili olarak Türkiye ile bir uyuşmazlık yaşarsa ve isterse bu uyuşmazlığı Uluslararası Daimi Adalet Divanı’na götürerek çözme hakkına sahiptir.[15] Divan’ın kararının tarafları bağlayıcı olacağı dikkate alındığında barışçıl çözüm yöntemlerine vurgu ve hukuki çözümün hakkaniyete uygun olacağı düşüncesi dikkate değerdir.[16] İkinci Dünya Savaşı sonrasında her iki mekanizma da işlevini yitirdiği ve yeni kurumlar ortaya çıktığı için Lozan Barış Antlaşması’nın azınlıklara ilişkin hükümlerinin ihlali halinde başvurulabilecek bir düzenleme bulunmamaktadır.

Ahdi Hukukun İhlalinden Doğan Krizler

 

Türkiye ile Yunanistan arasındaki krizler incelendiğinde ahdi hukuk ilişkisinin her üç türüne örnek bulunabilmektedir. Tablo 1’de görüleceği gibi iki ülke arasındaki 14 krizden 8’inde doğrudan bir ahdi hukuk ihlali dolayısıyla krizin tetiklenmiş olduğu görülmektedir. Söz konusu 8 krizden 7’sinde krizin tetiklenmesine neden olan durumsal değişiklik, fiili durum yaratma ve/ya oldu-bitti Yunanistan’ın antlaşmalardan kaynaklanan statüyü ihlal etmiş olmasından kaynaklanmaktadır. Sadece bir krizde (1955 6-7 Eylül Olayları’nda) tetikleyici davranış Türkiye’deki karar alıcıların izlediği siyasadan doğmuştur.

1959-1960 yıllarında Türkiye, Yunanistan ve İngiltere arasında kabul edilen ve sonrasında Kıbrıs Cumhuriyeti’nin de kabul etmiş olduğu antlaşmalarla oluşturulan anayasal düzen hassas dengeler üzerine kurulmuştur. Taraflar mutabakatla oluşturdukları yeni statüyle Kıbrıs Cumhuriyeti’ne bağımsız bir devlet kimliğini kazandırmış ve imzalanan antlaşmalarla oluşturulan bu statüyü garanti etmişlerdir. Kıbrıs’a ilişkin ahdi düzenlemelerde birbiriyle ilintili üç metin öne çıkmaktadır;

  • 1959 Garanti Antlaşması (Zürih, 11 Şubat 1959)[17],
  • 1959 İttifak Antlaşması (Zürih, 11 Şubat 1959)[18],
  • 1960 Kıbrıs Cumhuriyeti'nin Kuruluşuna İlişkin Temel Antlaşma (Lefkoşa, 16 Ağustos 1960)[19]

 

Tablo 1. Türkiye-Yunanistan İlişkilerinde Ahdî Hukukun İhlalinden Doğan Krizler (1923-2017)

TARAF ÜLKE 

KRİZ ADI 

Hangi Ahdî Statü-Yükümlülük İhlal Ediliyor?

KIBRIS (KRY-YUNANİSTAN) 

1964 KIBRIS I 

1960 Kurucu Anlaşmalar

KIBRIS (KRY-YUNANİSTAN) 

1967 KIBRIS II 

1960 Kurucu Anlaşmalar

KIBRIS (KRY-YUNANİSTAN) 

1997 S300 FÜZE KRİZİ 

de facto statü

YUNANİSTAN 

1955 6-7 EYLÜL OLAYLARI 

1923 Lozan Barış Antlaşması

YUNANİSTAN 

1974 KIBRIS III 

1960 Kurucu Anlaşmalar

YUNANİSTAN 

1981 LİMNİ KRİZİ  

1923 Lozan Barış Antlaşması

YUNANİSTAN 

1987 KITA SAH. KRİZİ 

1976 Bern Deklarasyonu

YUNANİSTAN 

1989-1990 BATI TRAKYA KRİZİ 

1923 Lozan Barış Antlaşması

Kaynak: http://tfpcrises.org/tdp-krizleri/tdp-krizleri-analiz-tablolari/item/273-ahdî-hukuku-ilgilendiren-dis-politika-krizleri

 

Garanti Antlaşması’nın birinci maddesine göre kurulması kararlaştırılan Kıbrıs Cumhuriyeti, “bağımsızlığının, toprak bütünlüğünün ve güvenliğinin idamesini ve aynı zamanda Anayasasına riayet edilmesini sağlamayı”, “her hangi bir devlet ile tamamen veya kısmen, herhangi bir siyasi veya iktisadi birliğe katılmamayı” taahhüt etmektedir. Aynı maddenin ikinci paragrafında Kıbrıs Cumhuriyeti “bu itibarla, herhangi diğer bir devlet ile birleşmeyi veya Adanın taksimini, doğrudan doğruya veya dolayısıyla, teşvik edecek her nevi hareketi yasak ilân” etmeyi yükümlenmiştir.

İkinci maddede ise bu kez imzacı devletlere yükümlülükler getirilmektedir; buna göre Yunanistan, Türkiye ve Birleşik Krallık  “Kıbrıs Cumhuriyetinin bu andlaşmanın 1. maddesinde gösterilen taahhütlerini nazara alarak, Kıbrıs Cumhuriyetinin bağımsızlığını, toprak bütünlüğünü ve güvenliğini ve aynı zamanda Anayasasının temel maddeleri ile kurulan nizamı tanırlar ve garanti” ederler. Ayrıca Yunanistan, Türkiye ve Birleşik Krallık, “aynı şekilde, kendilerini ilgilendirdiği nispette, Kıbrıs'ın herhangi diğer bir Devlet ile birleşmesini veya Adanın taksimini, doğrudan doğruya veya dolayısıyla, teşvik etmek gayesini güden herhangi bir hareketi yasak etmeyi taahhüt ederler” denilmektedir.

Antlaşmanın dördüncü maddesi ise oluşturulacak statünün herhangi bir şekilde ihlal edilmesi, bozulması durumunda imzacı devletlerin sorumluluklarını tanımlamaktadır. Buna göre;

… Andlaşmanın hükümlerine bir riayetsizlik halinde, Yunanistan, Türkiye ve Birleşik Krallık, bu hükümlere riayeti sağlamak için gereken teşebbüsler veya tedbirler hakkında birbirleri ile isti­şare etmeyi taahhüt ederler.

Müşterek veya anlaşarak hareket mümkün olmadığı takdirde, garanti veren üç devletten her biri, bu Andlaşma ile ihdas edilen nizamı tekrar- kurmak münhasır maksadı ile harekete geçmek hakkını muhafaza” edeceklerdir.

 

Bu taahhütlerini gerçekleştirebilmek için imzacı devletlerin aralarında oluşturacakları bir antlaşma (İttifak Antlaşması, 2. madde) ile “Yüksek Âkid Taraflar, Kıbrıs Cumhuriyetinin bağımsızlığına veya toprak bütünlüğüne karşı, doğrudan doğruya veya dolayısıyla, yöneltilen herhangi bir hücum veya saldırganlığa mukavemet etmeyi taahhüt” etmektedirler.

Kıbrıs Cumhuriyeti’nin Anayasası’na dahil edilen Garanti ve İttifak Antlaşmaları böylece anayasal bir nitelikte kazanmış ve Kıbrıs Cumhuriyeti’nin statüsünün ayrılmaz bir parçası olarak kabul edilmiştir. Bununla birlikte kuruluşundan kısa bir süre sonra Kıbrıs Cumhuriyeti’nin statüsünü saptayan antlaşmalar ve anayasal düzen çeşitli gelişmeler dolayısıyla ihlal edilmiş ve krizler süreci başlamıştır. Özellikle tarafların niyetleri konusunda ciddi farklılıkların oluşu ve kurucu metinlerde Ada’nın herhangi bir devletle birleşmesi, hatta bunun teşvik edilmesi gayesini güden herhangi bir hareketin yasaklanmış olmasına karşın uygulamada gizli/açık bu yönde girişimlerin teşvik edilmesi statünün ihlalini doğurmuştur.

Arsava’nın da (1996, ss.43-51) belirttiği gibi Türkiye’nin 1964, 1967 ve 1974 Kıbrıs krizlerinde statü ihlaline duyarsız kalmadığı ve antlaşmalardan kaynaklanan yükümlülüklerini yerine getirmeye çalıştığı görülmektedir. Hukuki argümanları açısından Garanti ve İttifak Antlaşmalarının yukarıdaki hükümleri dillendirilirken siyasi girişimlerinde de garantör devletlerle görüş alışverişi, ortak müdahale arayışları söz konusu olmuştur. Ancak Yunanistan’ın (Ethniki Organosis Kiprion Agoniston / Kıbrıslı Savaşçıların Millî Örgütü) EOKA’nın enosis saldırılarını desteklemekte oluşu dikkate alınarak bu girişimler çoğunlukla İngiltere ile yapılmıştır.[20] İngiltere’nin çoğu kez çekimser veya yanlı tutumu ortak bir müdahaleyi oluşturmaya yetmemiştir.

Kıbrıs krizlerinde 1960 kurucu antlaşmalarının ihlalini oluşturacak enosis amaçlı müdahaleler söz konusudur. Kurucu antlaşmalarda oluşturulan ahdi statüye göre Ada’daki Türk ve Rum toplumları enosis ve taksim siyasalarından vazgeçecek ve oluşturulan ortaklık devletinin anayasal düzenine sadık kalacaktır. Bu statü aynı zamanda Türkiye, Yunanistan ve İngiltere tarafından Garanti Antlaşması ile koruma altına alınmıştır. 1964-1974 arasındaki Kıbrıs krizlerinde Ada’daki Rum toplumunun ve Yunanistan destekli EOKA örgütünün enosis’i gerçekleştirmeye çalışması ve Türk toplumuna yönelik silahlı saldırılarda bulunması ahdi statünün ihlali olarak değerlendirilmiştir. Türkiye 1960 Antlaşmalarının kurduğu ahdi statüyü korumaya çalışan taraf iken Yunanistan bu statüyü ihlal eden garantör ülke olmuştur. Söz konusu Kıbrıs krizlerinde zorlayıcı diplomasi stratejisinin başarısını ve meşruiyetini arttıran özellik ise Türkiye’nin antlaşmalardan kaynaklanan ahdi statüyü korumak amacıyla kuvvet kullanma tehdidinden yararlanmasıdır. (bkz, Aksu, 2008; Şener, 2013)

Ege Denizi özelinde bakıldığında ise 1987 Kıta Sahanlığı Krizi’nde bir ahdi hukuk ihlali söz konusudur. 1976 yılına değin Türkiye ile Yunanistan arasında Ege Denizi’nde kıta sahanlığı sınırlarının belirlenmesi konusunda bir ahdi hukuktan söz etmek mümkün değildir. Kuşkusuz bu ahdi hukuk düzenlemesi Ege Denizi’nde Türkiye ve Yunanistan arasında deniz yetki alanlarının sınırlandırılmasına ilişkin kapsamlı bir antlaşma değildir. Bununla birlikte nihai bir sınırlandırma antlaşması yapılıncaya değin tarafların bu konuda nasıl davranacaklarını belirlemektedir. 1974-1976 yılları arasında kıta sahanlığı konusunda taraflar arasındaki uyuşmazlık-çatışma sonrasında 1976 yılında iki ülke arasında bir tür moratoryum kabul edilmiştir. 11 Kasım 1976 yılında imzalanan Bern Anlaşması[21] ile taraflar kıta sahanlığı konusundaki ulusal tezlerini korumakla birlikte söz konusu müzakereleri iyi niyetli olarak sürdürecekler ve bu süreç içerisinde gerginliği arttıracak, tırmandırabilecek girişimlerden kaçınacaklardır. Bu bağlamda kendi karasularının dışında kıta sahanlığına ilişkin faaliyetler sürdürmeyeceklerine dair karşılıklı yükümlülük altına girmişlerdir. Bern Anlaşması ile kabul edilen yükümlülükler 1987 yılına değin büyük ölçüde sürdürülmüş olsa da 1987 yılında Yunanistan 1976 yılında imzalamış olduğu Bern Anlaşması’nın artık geçersiz olduğunu ve karasularının dışında petrol aramaya başlayacağını açıklamıştır. Yunanistan’ın bu açıklaması iki ülke arasında Bern Anlaşması ile oluşturulmuş ahdi statünün ihlali olarak algılanmıştır. Türkiye yaptığı açıklamada Yunanistan 6 millik karasularının dışında petrol arama faaliyetlerine başlar ise Türkiye’nin de kendi karasularının dışında ilan etmiş olduğu kıta sahanlığı bölgelerinde benzer faaliyetlere başlayacağını belirtmiştir. Türkiye’nin bu tepkisi üzerine Yunanistan geri adım atmış, Bern Anlaşması’nın kurduğu statüye uyacağını açıklayarak krizi sonlandırmıştır. (bkz, Aksu, 2008, ss.154-194)

6-7 Eylül 1955 Olayları ve 1989-1990 Batı Trakya Krizi’nde ise azınlıkların Lozan Barış Antlaşması ile kararlaştırılmış statüsü fiili uygulamalarla ihlal edilmiştir. Bir bütün olarak değerlendirildiğinde Lozan Barış Antlaşması’nın 37 ile 44. maddeleri arasındaki hükümler Türkiye sınırları içerisindeki [Müslüman olmayan] azınlıkların hak ve statülerini karara bağlarken 45. maddede Yunanistan’daki Batı Trakya Müslümanlarının da aynı hak ve statüye sahip olduklarını kararlaştırmıştır. Dolayısıyla söz konusu maddeler bakımından iki ülkedeki söz konusu azınlıkların hak ve statülerinin hiçbir şekilde ihlal edilemeyeceğine dair taraflar karşılıklı taahhütlerde bulunmuş olsalar da süreç içerisinde bu konuda her iki ülke de kötü bir sicile sahiptir. Diğer yandan 1955 yılındaki 6-7 Eylül Olayları kriz yönetimi açısından değerlendirildiğinde bir kaza krizi/kasıtsız kriz niteliğindedir. George’un ifadesiyle kasıtsız (inadvertent) krizlerde siyasal karar alıcının herhangi bir konuda kriz çıkartmak doğrultusunda bir kararı bulunmaz; buna karşın idari mekanizma içerisinde yer alan görevlilerin kimi tercihleri ve eylemleri sonucunda bir krizin tetiklenmesi gerçekleşebilir.[22] Bu açından bakıldığında Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu’nun Londra’daki görüşmeler sırasında hükümetten kamuoyunun desteğini içeren gösteriler yapılmasını istemesi uygulamada azınlıklara yönelik saldırıların yapılmasıyla sonuçlanmıştır. Dolayısıyla kriz yönetimi açısından bakıldığında siyasal karar alıcının asıl amacının kriz çıkartmak olmadığı söylenebilir. Bununla birlikte krize neden olabilecek olası tırmanma risklerine karşı önlem al[a]mamış olması siyasi sorumluluğunu ortadan kaldırmamaktadır. Krizin yumuşamasından sonraki evrede mağdurların zararlarının maddi kısmını telafi etmek açısından hükümet gerekli girişimleri yapmış olmasına karşın travmatik etkilerini telafi etmek mümkün olmamıştır.

1984-1990 arasında Yunanistan’ın Batı Trakya Türk-Müslüman azınlığın antlaşmalardan kaynaklanan hak ve statülerini ihlal eden kararlar almasıyla tırmanan gerginlik azınlıklara ilişkin uyuşmazlığı yeniden gündeme taşımıştır. Oran’ın da belirttiği gibi azınlığın etnik-dini kimliğini kullanması, kendi din adamlarını seçmesi, dillerini kullanma ve eğitimlerini kendi dillerinde gerçekleştirmesi konusunda bu dönemde yoğun baskılarla karşılaşan Batı Trakya Türk-Müslüman azınlığın ahdi hukuktan kaynaklanan hak ve statüleri Yunanistan tarafından ihlal edilmiştir (ayrıntılar için bkz, Oran, 1999). Azınlığa yönelik bu baskı ve asimilasyon faaliyetleri Helsinki Watch gibi insan hakları kuruluşlarının raporlarıyla somutlaştırıldığı gibi azınlık mensuplarının Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nde açmış olduğu davalarda da dillendirilmiştir. Bu davalarda Yunanistan azınlığın haklarını ihlal ettiği için mahkûm edilmiştir.

Ahdi Hukukun Hüküm İçermemesinden Doğan Krizler

 

Tablo 2’de görüleceği gibi Türkiye ile Yunanistan arasında genel bir ahdi hukuk olmasına rağmen söz konusu ahdi hukukun özgün uyuşmazlığa uygulanabilecek bir hüküm içermemesinden kaynaklanan krizler bulunmaktadır. Bu durum özellikle Ege Denizi’nde taraflar arasında deniz yetki alanlarını ilgilendiren konularda bir ahdi hukukun oluşturulamamış olmasından doğmaktadır.  Diğer bir deyişle Lozan Barış Antlaşması taraflar arasında bir statü kurmuş olsa da deniz sınırları ve yetki alanları açısından gelişen hukuki düzenlemelere uygun bir hüküm oluşturulamamıştır.

Tablo 2. Türkiye-Yunanistan İlişkilerinde Ahdî Hukukun Hüküm İçermemesinden Doğan Krizler (1923-2017)

TARAF ÜLKE 

KRİZ ADI 

Ahdî Hukuk Var Ancak Mevcut Duruma İlişkin Hüküm İçermiyor

Ahdî Hukuk Yok ve Taraflardan Biri Fiilî Durum/Oldu-Bitti Yaratmak İstiyor

Hangi Ahdî Yükümlülük İhlal Ediliyor?

YUNANİSTAN 

1973-1976 KITA SAHANLIĞI 

Genel Bir Ahdî Hukuk Var Ancak Özel Hüküm İçermiyor

Ahdî Statü/Yükümlülük Yok Fakat Hukukî Statü Oluşturma Arayışı Var

1923 Lozan Barış Antlaşması kriz konusu hakkında hüküm içermiyor.

YUNANİSTAN

1974-1980 NOTAM-FIR

Ahdî Statü/Yükümlülük Var Fakat Hükümleri Farklı Yorumlanıyor

Ahdî Statü/Yükümlülük Yok Fakat Hukukî Statü Oluşturma Arayışı Var

1944 Şikago Sözleşmesi,

Avrupa Bölgesel Seyrüsefer Antlaşmaları

YUNANİSTAN 

1996 KARDAK KRİZİ 

Genel Bir Ahdî Hukuk Var Ancak Özel Hüküm İçermiyor

Ahdî Statü/Yükümlülük Yok Fakat Hukukî Statü Oluşturma Arayışı Var

1923 Lozan Barış Antlaşması kriz konusu hakkında hüküm içermiyor.

Kaynak:  https://tdpkrizleri.org/index.php/tfp-crisis/sample-crisis-tables/item/273-ahdi-hukuku-ilgilendiren-dis-politika-krizleri

 

1996 Kardak Kayalıkları Krizi’nde ortaya çıktığı gibi Türkiye ile Yunanistan arasında henüz deniz sınırlarını belirleyen bir temel metin bulunmamaktadır. Yani karasal sınırlar hakkında bu ülke ile yapılmış bir ahdi düzenlemenin olmasına karşın deniz sınırlarına ilişkin olarak bir düzenleme yapılmış değildir. Oniki Adalar’ın güney/güneydoğusuna ilişkin olarak İtalya ile yapılan antlaşmalar[23] dışında Yunanistan ile Ege Denizi’nde deniz sınırlarına ilişkin bir düzenleme yapılamamış olması taraflar arasında yeni krizleri tetikleyebilmektedir.

Özellikle ülkesel bütünlük ve egemenlik alanlarının bir ahdi statüye bağlanmadığı durumlarda taraflar bu sınırları olabildiğince geniş bir şekilde çizmek isteyebilmektedir. Türkiye-Yunanistan örneğinde Lozan Barış Antlaşması karasal sınırların saptanması konusunda çok daha tutarlıdır. Antlaşmanın kabulünden bir süre sonra karasal sınırlara ilişkin sınır belirleme-işaretleme (demarkasyon) süreci tamamlanmış ve sınırlar haritalandırılabilmiştir.[24] Hatta süreç içerisinde bu konuda yeni düzenlemelere ihtiyaç duyulduğunda taraflar teknik çalışmalar ve müzakerelerle ahdi statüdeki pürüzlü noktalara ortak çözümler üretebilmiştir.[25] Ancak hâlihazırda iki ülke arasında deniz sınırları[26] konusunda belirsizlik giderilebilmiş değildir.[27] Çeşitli uyuşmazlık ve krizlerde Lozan Barış Antlaşması hükümlerine yapılan göndermeler tarafların Lozan hükümlerini birbirlerinden farklı yorumladıklarını göstermektedir (bu konuda bkz, Heraclides, 2010). Örneğin Yunanistan Lozan Barış Antlaşması’nın 16. maddesini yorumlarken Türkiye’nin Ege Denizi’nde 3 mil karasularının dışındaki bütün hak ve menfaatlerinden feragat ettiğini ileri sürmektedir. Türkiye’nin görüşüne göre ise “Türkiye’nin üzerindeki her türlü hak ve sıfatlarından vazgeçtiği adalar, ismen belirtilerek İtalya’ya verilen adalar ile 13 Şubat 1914 tarihinde Yunan işgali altında olan ve ismen Yunanistan’a bırakılan adalardan ibarettir. Bunlar dışında kalan adalarda Türk egemenliği tanınmıştır.”[28] İlgili maddeden de açıkça anlaşılacağı üzere egemenliği açıkça isim sayılarak adalardan söz edilmektedir. Ancak adacık ve kayalıklara ilişkin bir hüküm söz konusu değildir. Bu açıdan bakıldığında 1932 Ocak ayında Türkiye ile İtalya arasında deniz sınırlarına ilişkin yapılan anlaşmada iki ülke arasında Oniki Adaların güney kısmında sınır ayrıntılı olarak belirlenmiştir. 1932 Aralık ayında Türk ve İtalyan teknisyenlerin Oniki Adalar’ın kuzey-kuzeybatısında sınırı belirleyen zabıtname ise imza, onay ve yürürlük sürecini tamamlamış tarafları bağlayıcı bir metin değildir. Dolayısıyla Türkiye ile İtalya arasındaki sınır düzenlemesinin bu kısmı gerçekleşememiş, Oniki Adalar Yunanistan’a devredilirken bu niteliği ile devredilmiştir. Kardak Kayalıkları Krizi sırasında Yunanistan yürürlüğe girmemiş bu zabıtnamenin geçerli bir metin olduğunu iddia ederek Oniki Adalar’ın kuzeyindeki adacık ve kayalıkların kendisine ait olduğunu ileri sürmüştür. Açıkça ifade etmek gerekir ki Türkiye Lozan Barış Antlaşması, 1947 Paris Barış Antlaşması ile isimleri ve statüleri açıkça belirtilerek Yunanistan’a terk edilmiş olan ada ve adacık ve kayalıklar üzerinde egemenlik iddiasında değildir. Bu adalara ilişkin Türkiye’nin temel itirazı ise adaların silahsızlandırılmış statüsünü Yunanistan’ın ihlal etmesi noktasındadır. Dolayısıyla henüz bir ahdi hukuka konu edilmemiş bulunan deniz yetki alanları sınırlarının barışçıl yöntemlerle belirlenmesi ve bu konudaki belirsizliğin giderilmesi iki ülke arasındaki ilişkilerin normalleşmesine katkıda bulunacaktır.

Özellikle iki krizde Yunanistan ile Türkiye arasında krizi tetikleyen durumsal değişikliğe dair bir antlaşmanın olmadığı belirgindir. 1973-1976 Ege Denizi Kıta Sahanlığı Krizi Türkiye tarafından fiili durum yaratılarak tetiklendiğinde Yunanistan’ın hak iddiasına uluslararası hukuk açısından meşruluk kazandıran bir ikili antlaşma mevcut değildir. Dolayısıyla Yunanistan’ın Ege Denizi kıta sahanlığında hak iddiası kadar Türkiye’nin de kıyıdar ülke olarak hak iddiasında bulunmasının önünde hukuki/siyasi bir engel bulunmamaktadır. Taraflar arasında gerçekleştirilen diplomatik-siyasi girişimlerde dile getirilen argümanların haklılığı/meşruluğu konusunda tarafların farklı tezlerinin olduğu gerçeği taraflar arasında bir ahdi statü yaratılmadan bu görüş ayrılığının giderilemeyeceği anlamına gelmektedir. Taraflar dillendirdikleri görüşlerine haklılık kazandırdığını düşündükleri gerekçelere sahip olsalar da aralarında bu konuda bir uzlaşı yaratılamamış, dolayısıyla ahdi statü oluşturulamamıştır. 1976 yılında imzalanan Bern Anlaşması ise esasa ilişkin olmayıp sürece ilişkindir.

1996 Kardak Kayalıkları Krizi açısından da benzer bir durum söz konusudur. Figen Akat’ın Kayalıklarda karaya oturmasından sonraki süreçte Kayalıkların hangi ülkeye ait olduklarına dair geçerli kanıt ileri sürülememiştir.[29] Gerek Yunanistan gerekse Türkiye doğrudan bir ahdi statü oluşturan hukuki-siyasi metin göstererek söz konusu kayalıkların aidiyetinin kendilerine ait olduğunu kanıtlayamamıştır. Tarafların ileri sürdükleri hukuki-siyasi gerekçeler söz konusu ada, adacık ve kayalıkların tartışmasız bir şekilde hangi ülkeye ait olduğunu kanıtlamaya yetmemiştir. Sonrasında ise dillendirdikleri hukuki-siyasi argümanlara inandırıcılık ve kararlılık kazandırmak için askeri yöntemlere/araçlara başvurmaktan kaçınmamışlardır. Burada dikkati çeken unsur Yunanistan’ın krizi tetikleyen askeri girişimlere başvurmasıdır. Yunanistan’ın Kayalığa askeri tim çıkartması bir oldu-bitti girişimi olarak algılanmış ve Türkiye misilleme stratejine başvurarak ikinci kayalığa askeri tim çıkartarak karşılık vermiştir. Kriz analizi açısından bu krizde bir ahdi düzenlemenin henüz gerçekleştirilememiş olması ve uyuşmazlığın tarafların egemenlik hakları ve sınırlarını ilgilendirmesi duyarlılığı arttırmaktadır.

Ahdi Hukukun Olmaması ve Oldu-Bitti Girişimleri

 

Eğer taraflar arasında özgün konuda bir ahdi statü yaratılamamış ve/ya var olan ahdi statüde uyuşmazlığa uygulanacak bir hüküm bulunamıyor ise uzlaşmazlığa taraf olan aktörlerden biri durumu kendi yararına değiştirecek/etkileyecek bir “oldu-bitti”ye başvurabilir. George’un (1991, ss.382-383) tanımlamasıyla “oldu-bitti” girişimi krizi tetikleyen saldırgan bir davranıştır. Mevcut statünün devamını veya statü değişikliğinin müzakereler yoluyla gerçekleştirilmesi gerektiğini ileri süren taraf ise savunmacı karakterde görülür. Örneğin Kardak Kayalıklarına ilişkin krizde bunu gözlemlemek mümkündür. Yunanistan ile Türkiye arasında diplomatik-siyasi iletişim kanallarıyla konu hakkında bir görüşme trafiği sürerken çatışmayı krize tetikleyecek/tırmandıracak girişim Yunanistan tarafından gerçekleştirilmiştir. Yunanistan Kayalığa askeri tim çıkartarak bir meydan okuma sergilemiş, “oldu-bitti” yaratmıştır. Türkiye’nin bu “oldu-bitti”ye tepki gösteremeyeceği veya göstereceği tepkiyle Yunanistan’ın baş edebileceği düşünülmüştür.

Türkiye’nin bu “oldu-bitti”ye tepkisiz kalması veya düşük düzeyde bir tepki göstermesi Yunanistan’ın bu ihlali sona erdirmesini veya geri adım atmasını sağlayamayacağı için bu durum zımni bir kabullenme durumu olarak yorumlanabilecek ve Yunanistan’ın cesaretini arttırabilecektir. Nitekim Türkiye bu olasılığı dikkate alarak göstereceği tepkiyi misilleme üzerine kurarak zorlayıcı diplomasi yoluyla kuvvet kullanma tehdidini dillendirmiştir. Böylece mevcut statünün “oldu-bitti”lerle değiştirilemeyeceğini Yunanistan’a kabul ettirmeye çalışmıştır. Kriz analizi açısından Yunanistan bu krizde “saldırgan”, Türkiye ise “savunmacı” statüdedir.[30]

 

 

 

Tablo 3. Türkiye-Yunanistan İlişkilerinde Ahdî Hukukun Olmadığı ve Oldu-Bitti Girişimlerinden Doğan Krizler (1923-2017)

TARAF ÜLKE

KRİZ ADI

Ahdî Hukuk Var Ancak Mevcut Duruma İlişkin Hüküm İçermiyor

Ahdî Hukuk Yok ve Taraflardan Biri Fiilî Durum/Oldu-Bitti Yaratmak İstiyor

Hangi Ahdî Yükümlülük İhlal Ediliyor?

KIBRIS (KRY -YUNANİSTAN) 

1997 S300 FÜZE KRİZİ 

de facto statü

Ahdî Statü/Yükümlülük Yok Fakat Hukukî Statü Oluşturma Arayışı Var

 

KIBRIS (KRY -YUNANİSTAN) 

2003 DOĞU AKDENİZ MEB 

 -

Ahdî Statü/Yükümlülük Yok Fakat Hukukî Statü Oluşturma Arayışı Var

 -

YUNANİSTAN 

1973 - 1976 KITA SAHANLIĞI 

Genel Bir Ahdî Hukuk Var Ancak Özel Hüküm İçermiyor

Ahdî Statü/Yükümlülük Yok Fakat Hukukî Statü Oluşturma Arayışı Var

1923 Lozan Barış Antlaşması kriz konusu hakkında hüküm içermiyor.

YUNANİSTAN 

1996 KARDAK KRİZİ 

Genel Bir Ahdî Hukuk Var Ancak Özel Hüküm İçermiyor

Ahdî Statü/Yükümlülük Yok Fakat Hukukî Statü Oluşturma Arayışı Var

1923 Lozan Barış Antlaşması kriz konusu hakkında hüküm içermiyor.

Kaynak:  https://tdpkrizleri.org/index.php/tfp-crisis/sample-crisis-tables/item/273-ahdi-hukuku-ilgilendiren-dis-politika-krizleri

 

Tablo 3’de Türkiye ile Yunanistan arasında ortaya çıkan uyuşmazlığa ilişkin olarak herhangi bir ahdi hukukun olmamasından kaynaklanan krizler görülmektedir. Cumhuriyet tarihi içerisinde taraflar arasında denge kuran, statü oluşturan metinlerin varlığına rağmen özellikle deniz yetki alanları konusunda bir düzenleme yapılamamış olması bu konuda krizlerin tetiklenmesine uygun ortam doğurmuştur. Taraflardan herhangi birinin uluslararası hukuku tek yanlı ve kendi çıkarlarını maksimize eder şekilde yorumlaması ve bunu fiili durum yaratarak veya oldu-bittilerle desteklemesi hak iddiasında bulunan diğer kıyıdar ülkenin tepkisini doğurmuştur. Somut olarak 1973 sonrasında Ege Denizi Kıta Sahanlığı Krizi, 1996 Kardak Krizi ve 2003 Doğu Akdeniz MEB Krizi bu tür krizlerdendir. Her üç krizde de taraflar arasında krizin konusunu oluşturan uyuşmazlığı düzenleyen bir ahdi hukuk bulunmamaktadır.

1973-1976 Ege Denizi Kıta Sahanlığı Krizinde Türkiye krizi tetikleyen ülkedir. Yunanistan’ın tek yanlı egemenlik iddialarını tanımadığını, kıyıdar ülkeler olarak Türkiye ve Yunanistan arasında Ege Denizi’nde kıta sahanlığı sınırlarının müzakerelerle belirlenmesi gerektiğini Yunanistan’a kabul ettirebilmek için bilinçli olarak bir fiili durum yaratma stratejisi izlemiş ve Yunanistan’ın Türkiye ile müzakerelere başlamasını sağlamak istemiştir (bkz, Aksu, 2017c, ss.93-94). Kriz analizi bakımından bu kriz tasarlanmış kriz örneğidir ve sınırlılıkları dolayısıyla savunmacı niteliktedir.[31] Çünkü Türkiye’nin tasarlamış olduğu kriz yönetim stratejisinin hedefi kıta sahanlığı sınırlarının belirlenmesi sürecinde Yunanistan’ın tek yanlı eylemlerden kaçınmasını sağlamak ve Türkiye ile müzakere masasına oturtmaktır. Özünde bu stratejinin başarılı olduğunu söylemek de mümkündür, çünkü kriz yönetim sürecinde Yunanistan Ege Denizi’nde Türkiye’nin de kıyıdar ülke olarak hak sahibi olduğunu gönülsüz de olsa kabullenmek zorunda kalmıştır. Nihayetinde 1976 Bern Anlaşması[32] ile taraflar barışçıl çözüm yöntemleri kullanılarak taraflar arasında kalıcı bir ahdi hukuk yaratılıncaya değin tek yanlı eylemlerden kaçınacakları ve karasularının dışında kıta sahanlığına ilişkin faaliyetler yürütmeyeceklerini hükme bağlamışlardır. Yunanistan’ın Bern Anlaşması’na uymaması ise 1987’de krizin tetiklenmesine yol açmış, kriz sürecinde Başbakan A. Papandreu’nun Yunanistan’ın Bern Anlaşması’na uyacağını açıklaması ile kriz atlatılabilmiştir. Bern Anlaşması bir ahdi statü yaratmış olmasına karşın kıta sahanlığının paylaşımı ve sınırlandırılmasına ilişkin nihai bir anlaşma metni değildir.

1996 yılındaki Kardak Kayalıkları Krizi ise Yunanistan’ın tetikleyici olduğu bir krizdir. Bu krizde Yunanistan kendi egemenliğine ait olduğunu iddia ettiği Kardak Kayalıkları’na asker çıkartarak Kayalıklara yaklaşacak siviller dışındakilere (askerlere) ateş açacağını açıklamıştır. Yunanistan’ın egemenlik iddiasına askeri bir nitelik kazandırması ve asker çıkartarak bir oldu-bitti yaratması Türkiye’nin siyasi ve askeri tepkisini çekmiştir. Kardak Kayalıkları Krizi’ne ilişkin uyuşmazlığı tetikleyen olay Türk bandıralı Figen Akat gemisinin Kayalıklarda karaya oturmasıdır. Geminin kurtarılması sırasında ve sonrasında yaşananlar söz konusu Kayalıkların aidiyeti konusunda tarafların farklı görüşte olduğunu ortaya çıkartmıştır. Nitekim sonrasında taraflar arasında yapılan diplomatik yazışmalarda her iki taraf da söz konusu kayalıkların kendi egemenlikleri içerisinde yer aldığına dair tezlerini-kanıtlarını açıklamışlardır (bkz, Başeren ve Kurumahmut, 2003; Kurumahmut 1998). Ancak ne Türkiye ne de Yunanistan açıkça bu ve benzeri durumda olan çok sayıdaki coğrafi formasyonun kendi egemenlikleri altında olduğunu gösteren bir antlaşmayı ortaya koyamamıştır. Hak ve egemenlik iddialarını destekleyebilecek hukuki/siyasi argümanlara sahip olsalar da Uluslararası Hakem Mahkemesi’nin Eritre-Yemen Davası’nda belirtmiş olduğu gibi ülke devrini açık bir antlaşma ile yapmak gereği vardır  (bkz, Kurumahmut ve Başeren, 2004, ss.67-73). Oysa iki ülke arasında daha önce yapılan antlaşmalarda (örneğin Lozan Barış Antlaşması’nda) söz konusu coğrafi formasyonların hangi ülkeye ait olacağına dair bir düzenleme yapılmış değildir. Dolayısıyla bu konuda bir ahdi statü de bulunmamaktadır. Uyuşmazlığın kesin surette ortadan kaldırılabilmesi için taraflar arasında bu konuya özgü bir ahdin/antlaşmanın yapılması gerekmektedir.

Tıpkı Ege Denizi’nde kıta sahanlığına ilişkin durumda olduğu gibi Doğu Akdeniz’de de Türkiye ile ilgili kıyıdar ülkeler arasında henüz bir ahdi hukuk kabul edilmiş değildir. Bu durum Kıbrıs’taki egemenlik-sınır tartışmaları açısından çok daha karmaşık bir tartışmayı özünde barındırmaktadır. 1959-1960 Antlaşmaları ile Kıbrıs konusundaki uyuşmazlığa bir çözüm üzerinde anlaşılmış olsa da sonrasında hem Adada yaşayan iki toplum arasında hem de Türkiye ve Yunanistan arasında çatışmacı ilişkiler ve krizler eksik olmamıştır. Hâlihazırda Doğu Akdeniz Münhasır Ekonomik Bölge (MEB) krizi gelişen kriz özelliği ile Türkiye, KKTC, Kıbrıs Rum Yönetimi ve Yunanistan arasında bir rekabeti yansıtmaktadır. Doğu Akdeniz’de ilgili kıyıdar ülkeler olarak söz konusu uyuşmazlık bir yandan Türkiye-Yunanistan arasındaki deniz yetki alanlarını diğer yandan da Kıbrıs uyuşmazlığını ilgilendirmektedir. Hâlihazırda Türkiye ile Yunanistan arasında deniz yetki alanlarının sınırlandırılmasına ilişkin bir müzakere ve ahdi hukuk oluşturma çabası sonuçlanmamıştır. Taraflar arasında 1976 Bern Anlaşması ile oluşturulan (zımni) ahdi statünün tek yanlı girişimleri engellediği söylenebilir.

Kıbrıs açısından ise durum daha farklı şekillenmektedir. Kıbrıs Rum Yönetimi 2003 yılından itibaren Doğu Akdeniz’de münhasır ekonomik bölge iddialarını somut eylemlerle sergilemeye başlamıştır. Bu durum doğal olarak Ada’da yaşayan iki toplumun birlikte temsil edildiği bir devletin bulunmadığı Kıbrıs’ta egemenlik-yetki tartışmalarına neden olmuştur. Bir kıyıdar ülke olarak Türkiye açısından temel tartışma noktası Kıbrıs’ta egemenlik-yetki açısından tartışmasız bir yapıda uzlaşılmış olmasıdır. 2004 yılında referanduma sunulan Annan Planı’nda olduğu gibi 1959-1960 kurucu metinlerinde de doğal kaynaklar merkezi devletin egemenlik alanı içerisinde kabul edilmektedir. Oysa 1963-1964 krizinden sonra Kıbrıs Cumhuriyeti’nde kurucu antlaşmalara aykırı olarak Türk Toplumu temsil edilmemektedir. Dolayısıyla alınan kararların Türk Toplumu açısından herhangi bir bağlayıcılığı olmadığı gibi hukuki açıdan da tartışmalıdır. Türkiye, Doğu Akdeniz’de deniz yetki alanlarına ilişkin bir ahdi hukukun müzakere edilebilmesi için her şeyden önce tarafların temsil yeteneklerine sahip olması gerektiğini düşünmektedir. Bunun için de Kıbrıs’ta her iki toplumun temsil edildiği bir yönetimin oluşturulmasını önermekte, bu sağlanamadığı durumda ise fiili durumdan hareketle Ada’daki iki ayrı toplum temsilcilerinin “ilgili taraf” olarak müzakerelere ayrı ayrı katılmasını önermektedir. Ancak Kıbrıs Rum Yönetimi ve Yunanistan bu duruma karşı çıkmaktadırlar. Bunun için de uluslararası toplumun BM Güvenlik Konseyi kararları doğrultusunda Ada’da 1960’da kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti’ni tek temsilci olarak kabul ettiğini gerekçe göstermektedirler. Oysa yukarıda da belirtildiği gibi 1963 yılından beri kurucu antlaşmalar ve anayasaya aykırı olarak Türk Toplumu yönetimin ve kararların bir parçası değildir.[33]

Ahdi Hukuk ve Halefiyet İlkesi İlişkisi

 

Türkiye-Yunanistan arasındaki ilişkilerin bir diğer boyutunu Türkiye Cumhuriyeti’nin Osmanlı İmparatorluğu’nun halefi (ardılı) olduğuna ilişkin tartışmalar oluşturmaktadır. Cumhuriyetin ilanı ile birlikte kurulan Türkiye Cumhuriyeti Osmanlı İmparatorluğu’nun halefi olarak hangi hak, yetki, sorumlulukları elinde tutmaktadır? Uluslararası Hukuk açısından devletlerin halefiyeti konusu epey tartışmalıdır. Yeni kurulan bir devletin selefi olan devletin daha önce usulüne uygun olarak taraf olduğu bir antlaşmanın (halefi) hükümlerinden sorumlu olup olmaması literatürde farklı şekilde değerlendirilmektedir. Buna göre,

  • Halef devlet selefinin taraf olduğu antlaşmanın kendisine getirmiş olduğu hak ve yükümlülükleri olduğu gibi sürdürebilir.
  • Halef devlet selefinin taraf olduğu antlaşmaların doğurduğu hak ve yükümlülükleri reddetme hakkına sahiptir.

 

Türkiye’nin ahdi hukukunu düzenleyen uluslararası hukuk metinleri üzerinde yapılacak bir analiz açısından özellikle sınır düzenlemelerini, toprak devirlerini gerçekleştiren antlaşmaların hazırlık süreçlerine ve dayanmış olduğu ilkelere bakmak gerekir. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Ulusal Kurtuluş Savaşı sürerken almış olduğu 307[34] ve 308[35] numaralı kararında:

Osmanlı İmparatorluğunun münkariz olduğuna [son bulduğuna] ve B.M.M. Hükümeti teşekkül ettiğine ve yeni Türkiye Hükümetinin, Osmanlı İmparatorluğu yerine kaim olup onun hududu milli dahilinde yeni varisi olduğuna ve Teşkilatı Esasiye Kanunu ile hukuku hükümrani [hükümranlık hakları] Milletin nefsine verildiğinden, İstanbul’daki padişahlığın madum [yok] ve tarihe müntakil [intikal etmiş] bulunduğuna ve İstanbul’da meşru bir hükümet mevcut olmayıp İstanbul ve civarının B.M.M.’ne ait ve binaenaleyh oraların umuru idaresinin de B.M.M. memurlarına tevdi edilmesine ve Türk Hükümetinin hakkı meşruu olan makamı hilafeti esir bulunduğu ecnebilerin elinden kurtaracağına karar verildi [ği belirtilmektedir].

Bu ardıllık (halef-selef) ilişkisi açısından Türkiye’nin Osmanlı İmparatorluğu’nun imzalamış olduğu her türlü antlaşmayı kabul etmek zorunda olmadığı kolaylıkla söylenebilir. Örneğin Osmanlı İmparatorluğu’nun imzalamış olduğu Sevr Antlaşması (Türkçesi için bkz, Erim, 1953, ss.525-691). BMM Hükümeti tarafından reddedilmiştir. Bu niteliği ile devletin özgür iradesi ile imzalanmış, kabul edilmiş bir metin olmadığı söylenebilir. Oysa Sevr öncesinde de Osmanlı İmparatorluğu’nun imzalamış olduğu antlaşmalarla ülke/toprak devrinin gerçekleştirildiği, bu bağlamda devredilen topraklar özelinde yeni statüler oluşturulduğu, tarafların bu statüye sadakatle uymayı taahhüt ettikleri görülmektedir. Tarafların özgür iradeleri ile yürürlüğe konulan bu antlaşmalar ilerleyen süreçte imzalanmış ikili ve/ya çok taraflı antlaşmalarda da vurgulanarak bunların koyduğu statüye sadakatle uyulacağı belirtilmiştir (madde hükümleri için bkz, Soysal, 1983, s. 132-135).[36]

Örneğin Yunanistan’a devredilen adaların askerden arındırılmış statüsüne dair ihlaller açısından bu durum açıkça gözlenebilmektedir. 1913 tarihli Londra Antlaşması’nın 5. maddesinde, 1913 Atina Antlaşması’nın 15. maddesinde Osmanlı İmparatorluğu Girit dışında kalan Ege Denizi’ndeki Osmanlı adalarının kaderini tayin yetkisini Altı Büyük Devlete (Almanya, Avusturya-Macaristan, Fransa, İngiltere, İtalya ve Rusya) bırakmayı taahhüt etmiştir. 13 Şubat 1914 tarihli kararları ile Altı Büyük Devlet, Gökçeada, Bozcaada ve Meis’i Osmanlı İmparatorluğu’nun egemenliği altında bırakırken o tarihte Yunanistan’ın işgali altında bulunan bütün Ege Denizi adalarının “silahsızlandırılmış olma şartı ile” Yunanistan’a devredilmesine karar vermiştir (bkz, Kurumahmut, 1998, s.28; C. Küçük, 1998, s.52-58). Silahsızlandırılmış olma şartı 1923 Lozan Barış Antlaşması’nın 12. maddesiyle teyid edilmiştir (bkz, Soysal, 1983, s.97-98). Lozan’ın 13. maddesine göre:

[b]arışın korunmasını sağlamak amacı ile, Yunan Hükümeti, Midilli, Sakız, Sisam ve Nikarya Adalarında aşağıdaki önlemlere saygı göstermeği yükümlenirler:

Birincisi: Bu Adalarda hiçbir deniz üssü ve hiçbir istihkâm kurulmayacaktır.

İkincisi: Yunan, savaş uçakları ve öteki hava araçlarının Anadolu kıyısındaki topraklar üzerinde uçması yasaklanacaktır. Buna karşılık, Türkiye Hükümeti de savaş uçaklarının ve öteki hava araçlarının sözügeçen Adalar üzerinde uçmasını yasaklayacaktır.

Üçüncüsü: Söz konusu Adalarda Yunan, Silâhlı Kuvvetleri, silâh altına alınıp yerinde eğitilebilecek olan normal askersel birlikle ve, tüm Yunanistan topraklarındaki jandarma ve polis sayısı ile orantılı olacak, bir jandarma ve polis örgütü ile sınırlı kalacaktır (Soysal, 1983, s.97-98).

 

Bu açıdan bakıldığında söz konusu maddenin Yunanistan’a terk edilen Midilli, Sakız, Sisam ve Nikarya Adalarına ilişkin olduğu ve Yunanistan’a silahsızlandırma yükümlülüğü getirdiği görülür. Aynı şekilde Boğazönü Adaları için de bir silahsızlandırma yükümlülüğü söz konusudur. Fakat bu yükümlülük Boğazlar’a ilişkin olarak imzalanan Lozan Boğazlar Sözleşmesi’nde hükme bağlanmıştır (bkz, Soysal, 1983, s.147). Sözleşme’nin 4. maddesinde “Aşağıdaki bölgeler ve adalar askerlikten arındırılacaktır” denilerek bu bölgelerin ve adaların hangileri olduğu tanımlanmaktadır. Buna göre; “Çanakkale ve Karadeniz Boğazlarının aşağıdaki gibi sınırlandırılmış bölgeleri boyunca iki kıyısı (…) Emir - Ali Adası kapsam dışı kalmak üzere, tüm Marmara denizi adaları, Ege Denizinde Semadirek, Limni, İmroz, Bozcaada ve Tavşan adaları” askerlikten arındırılmış olacaktır. Lozan Boğazlar Sözleşmesi’nde askerden arındırmaya ilişkin düzenlemeler 1936 yılında kabul edilen Montrö Boğazlar Sözleşmesi ile değişikliğe uğramıştır. Ek Protokol’de belirtilen bu değişiklikle sadece Türkiye için Boğazlar Bölgesinin askerselleştirileceğine karar verilmiştir. Sözleşme’ye ek Protokol’ün 1. maddesine göre “Türkiye anılan Sözleşmenin giriş kesiminde tanımlanan Boğazlar Bölgesini hemen yeniden askerselleştirebilecektir [remilitariser]” (bkz, Soysal, 1983, s. 518). Nitekim Türkiye 15 Ağustos 1936 tarihinden başlayarak yeni rejimi uygulamaya sokmuştur.

Silahsızlandırmaya ilişkin hükümler gibi azınlık haklarına ilişkin hükümler bakımından da bir ahdi hukuk-halefiyet ilişkisinden söz edilebilir. Örneğin Yunan Sevr’i olarak adlandırılan 10 Ağustos 1920 Yunan Sevr Anlaşması’nda söz konusu antlaşmanın tüm Yunanistan topraklarında, hatta antlaşmanın kabulünden sonra elde edeceği topraklarda da geçerli olacağı ifade edilerek Müslüman azınlığın hak ve statüleri düzenlenmiştir.[37]

Trakya Sınırının Silahsızlandırılmış Statüsü ve Yeniden Silahlandırma Süreci

 

Ahdi Hukuk açısından sınır düzenlemeleri ayrı bir öneme sahiptir. Türkiye-Yunanistan açısından özellikle karasal sınırlar ve statüsü Lozan Barış Antlaşması’nda kararlaştırılmıştır. Bu bağlamda sınırdaş üç ülkenin Trakya sınırının karşılıklı olarak askerden arındırılmış statüde olması kararlaştırılmıştır. Bu statü Trakya Hududuna Dair Mukavelename (bkz, Soysal, 1983, ss.161-162) ile aşağıdaki şekilde düzenlenmiştir:

Madde 1 - Ege Denizinden Karadeniz’e dek Türkiye'yi Bulgaristan'dan ve Yunanistan'dan ayıran sınırın, iki yanındaki topraklar, aşağıda yazılı sınırlar içinde ve yaklaşık 30 km genişliğinde askerlikten arındırılacaktır…

1- Türkiye topraklarında, Ege Denizinden Karadeniz’e dek (…)

2- Yunanistan topraklarında, Ege Denizinden Yunan-Bulgar sınırına dek (…)

3- Bulgar topraklarında, Yunan-Bulgar sınırından Karadeniz’e dek   (…)

 

Silahsızlandırılmış olma haline ilişkin olarak taraflar arasında ortaya çıkabilecek bir talep söz konusu olduğunda Milletler Cemiyeti Meclisi’nin konu ile ilgilenmesi kararlaştırılmıştır.

1930’lu yılların ortalarından itibaren Akdeniz ve Balkanlarda artan revizyonist eğilimler ve sınır değişikliği talepleri bir bütün olarak revizyonist-statüko yanlısı kamplaşmaya yol açmıştır. Bu çerçevede Türkiye gerek Akdeniz gerekse Balkanlarda ulusal güvenliğini sağlamak açısından duymuş olduğu kaygıyı giderecek ittifaklar oluşturmaya çalışmıştır. Yunanistan ile imzalamış olduğu Balkan Antantına Bulgaristan’ın da dahil olmasına çalışmasına rağmen bunda başarılı olamamıştır. Esasen Bulgaristan’ın Balkan sınırlarını özellikle Yunanistan aleyhine genişleterek Ege Denizi’ne çıkış arzusunda olması taraflar arasında ortak güvenlik mekanizmasının oluşturulmasını imkânsız kılmıştır. Bu süreçte Türkiye’nin gerek Balkan Antantını oluşturması gerekse Boğazlar bölgesinde ve bir bütün olarak Trakya’da savunma kapasitesini geliştirmeye çalışması Bulgaristan’da algısal bir güven[siz]lik krizine yol açmıştır. Türkiye’nin almış olduğu önlemleri kendisi için tehdit olarak değerlendirmiştir (bkz, Aksu ve Çolak, 2017, ss.164-180). Taraflar arasındaki bu güvensizlik süreç içerisinde Lozan’da kararlaştırılmış olan sınırların silahsızlandırılmış olma durumunu gündeme getirmiştir. 1935-1938 arası dönemde taraflar arasında sürdürülen görüşmeler sonucunda 31 Temmuz 1938 tarihinde imzalanan “Balkan İtilaf Devletleri ile Bulgaristan Arasında Anlaşma”  ile sınır bölgelerindeki silahsızlandırılmış olma statüsüne son verilmiş ve ülkelerin bu bölgeleri yeniden silahlandırabileceği kararlaştırılmıştır. Buna göre taraflar “… Lozan’da imza edilmiş olan Trakya hududu hakkındaki mukavelenin ihtiva ettiği hükümlerin, kendilerine müteallik olarak, tatbikatından sarfınazar edilmesini kararlaştırırlar.”[38]

Lozan Barış Antlaşması’nın üç Balkan ülkesinin karasal sınırları ile ilgili düzenlemeleri yine ilgili sınırdaş ülkeler arasında bir müzakereyle ahdi statüye kavuşturulmuştur. İkinci Dünya Savaşı’na rağmen Türkiye’nin ahde vefa ilkesine sadakatle uyması ve revizyonist bir genişleme siyaseti izlememesi Lozan statüsünün sürmesini kolaylaştırmıştır. Deniz yetki alanlarının sınırlandırılması açısından bakıldığında ise tıpkı Ege Denizi’nde Yunanistan ile yan sınır üzerinden komşu olduğu gibi Karadeniz’de de Türkiye Bulgaristan ile yan sınır üzerinden komşudur. Üstelik Mutludere-Rezve Deresi’nin coğrafi özellikleri Türkiye ile Bulgaristan arasında gerek karasularının gerekse kıta sahanlığının belirlenmesinde ciddi zorluklar çıkartabilecek niteliktedir. Buna rağmen iki ülke yürüttükleri müzakereler sonucunda 1997 yılında imzaladıkları bir antlaşma ile deniz yetki alanları sınırlarını belirlemiştir.[39] Dolayısıyla iki ülke arasında kara ve deniz sınırları bağlamında bir ahdi statü ortak irade ile oluşturulmuştur. Yunanistan ile Türkiye arasında ise yan sınırları belirleyen bir anlaşma imzalanmış olsa da onay süreci tamamlanmamıştır. Üstelik söz konusu 1926 Protokolü sırasında iki ülke karasuları 3 mildir; 1936’da Yunanistan 6 deniz miline, 1964 yılında ise Türkiye karasularını 6 deniz miline çıkartmıştır. Bu durumda söz konusu Protokolün de güncellenerek ahdi statü kazandırılması gerekmektedir.

Silahsızlandırılmış olma durumu ile ilgili olarak Türkiye ile Yunanistan arasında asıl uyuşmazlık Trakya sınırına ilişkin değil fakat Boğazlara ilişkindir. 1936 yılında Türkiye’nin talebi ile Lozan Boğazlar Sözleşmesi’nin yerine geçmek üzere müzakere ve kabul edilen Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin (Ek Protokol) Türkiye’ye egemenliği altındaki Boğazlar bölgesini yeniden silahlandırma hakkı vermesi Yunanistan tarafından farklı yorumlanmaktadır (bkz, Gündüz, 1985). Yunanistan tıpkı Türkiye gibi kendisinin de egemenliği altında bulunan Boğazönü adalarını (Limni ve Semadirek adaları) silahlandırmaya hakkı olduğunu ileri sürmektedir. Hâlihazırda tarafların Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nden kaynaklanan bu statü değişikliğini farklı yorumlamakta oluşu bu konuda bir uyuşmazlık ve 1981-1984 arasında olduğu gibi kriz yaratmaktadır. Oysa söz konusu Protokol’de aşağıdaki ifadelere yer verilmektedir.

Bugünkü tarihli sözleşmeyi imza ettikleri sırada, aşağıda imzalan bulunan yetkili Temsilciler, Hükümetlerini yükümlülük altına sokarak, aşağıdaki hükümleri kabul ettiklerini açıklarlar:

1. Türkiye, anılan Sözleşmenin giriş kesiminde tanımlanan Boğazlar Bölgesini hemen yeniden askerselleştirebilecektir [remilitariser].

2. 15 Ağustos 1936 gününden başlayarak, Türk Hükümeti, bu Sözleşmede belirlenen rejimi geçici olarak uygulayacaktır.

3. İşbu Protokol bugünden başlamak üzere geçerli olacaktır. (Bkz, Soysal, 1983, s. 526).

 

Türkiye’nin görüşüne göre Protokol’de imzacı devletler sadece Türkiye’nin Boğazlar bölgesini hemen yeniden askerselleştirebileceğini kabul ettiklerini karara bağlamışlardır. Yunanistan da imzacı bir devlet olarak bu karara katılmıştır. Söz konusu Sözleşme ve Protokol’de Yunanistan’a ait olan Boğazönü adalarının yeniden askerselleştirilebileceğine dair ne bir talep ne de karar vardır. Montrö’deki müzakerelerin tutanakları incelendiğinde de müzakerecilerin gündeminde Boğazlardan geçişler ve Türkiye’nin Boğazlar bölgesini silahlandırması dışında bir konuyu görüşmedikleri görülmektedir. Kaldı ki bu müzakereler sırasında Yunanistan’ın da kendi egemenliğindeki Limni ve Semadirek adalarını silahlandırmak istediğine dair bir istem gündeme getirilmiş ve tartışılmış değildir.  Dolayısıyla Yunanistan’a ilişkin askersizleştirme yükümlülüğü olduğu gibi korunmaktadır.

Gerek Trakya sınırının silahsızlandırılmış statüsünün değiştirilmesi gerekse Türkiye’nin Montrö Boğazlar Sözleşmesi’yle Boğazlar bölgesini silahlandırması hukuki-siyasi niteliği ile ilgili imzacı tarafların rızaları ile gerçekleşmiştir. Bu durum üçüncü tarafların da objektif hukuk bağlamında rızasını almıştır. Dolayısıyla rızaya dayalı yeni bir ahdi statü oluşturulmuştur. Trakya sınırının yeniden silahlandırılması dolayısıyla imzacı devletler arasında zaman içerisinde bir uyuşmazlık yaşanmazken 1970’lerden sonra Türkiye ve Yunanistan arasındaki ilişkilerde adaların silahsızlandırılmış statüsünün ihlaline ilişkin tartışmalarla birlikte Yunanistan Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin kabulüyle kendisinin de Limni ve Semadirek adalarını silahlandırabileceğini iddia etmeye başlamıştır. Böylece ahdi hukuk ihlali olarak algılanan bir krizin tetiklenmesi söz konusu olmuştur.

SONUÇ YERİNE

.

Bir bütün olarak değerlendirildiğinde komşu devletler arasında barış ve istikrara dayalı bir işbirliğinin sağlanabilmesi taraflar arasındaki görüş ayrılıklarını barışçıl çözüm yöntemlerinden yararlanarak çözmeye bağlıdır. Bu açıdan bakıldığında Türkiye ve Yunanistan arasındaki ilişkilerde tarafların algısal güven[siz]likleri siyasal karar alıcıların tercihlerini olumsuz etkilemektedir. Ulusal Kurtuluş Savaşı’nın hemen ardından siyasal karar birimlerinin ülkenin temel sorunlarının çözümünde müzakereleri tercih etmesi ve müzakere süreçlerinde ülkesel çıkarları titizlikle gözetmeleri sorunların çözümünü engellememiştir. Tam tersine müzakerelerin başarısı ilgili tarafların tamamının tatminkâr bir uzlaşı zemini oluşturmalarıyla şekillenmiştir.

İkinci Dünya Savaşı sonrasında giderek karmaşıklaşan ve artan uyuşmazlıklar özelinde tarafların müzakerelerdeki öncelikleri teknik sayılabilecek uyuşmazlıkların çözümünü dahi engelleyebilmektedir. Dolayısıyla taraflar arasında bir ahdi hukuk oluşturulamadığı takdirde ilişkilerinde giderek kanıksanan ve tekrarlama özelliğini içinde barındıran krizlerle karşılaşacakları beklenebilir. İlişkilerde taraflardan birinin mevcut durumu kendi yararına değiştirmek/dönüştürmek için gerçekleştireceği girişimler ise kolaylıkla askerileşme riski taşıdığı için Türkiye ve Yunanistan arasındaki hassas denge “oldu-bitti”lerle hâlihazırda sınanmaktadır.

Böyle bir durumda ise üç olasılıktan söz edilebilir:

  1. Taraflar mevcut uyuşmazlıkları tırmandırabilecek tek yanlı eylemlerden uzak durarak ahdi bir düzenleme yapılıncaya değin hukuki-siyasi iddialarını korurken bu durumun ilişkilerini bozmasını engellerler.
  2. Taraflar mevcut uyuşmazlıkların ilişkilerin seyrine olumsuz etkilerini göz önünde bulundurarak barışçıl çözüm yöntemlerini kullanarak bir ahdi statü oluştururlar.
  3.  Taraflardan en az biri mevcut durumu çıkarını elde etmek açısından uygun zaman olarak görerek oldu-bittilere başvurabilir. Bu durum bir ahdi statü yaratmanın önünde engel teşkil edeceği gibi savunmacı tarafın tepkisini çekecek saldırgan bir girişim olarak değerlendirilecektir. Savunmacı taraf bu oldu bittileri dengeleyecek strateji ve taktiklerle önlemeye çalışır.

 

Ahdi hukuk-dış politika krizi bağlamında bakıldığında sebep-sonuç ilişkisi açısından bir kısır döngünün varlığından söz edilebilir. Türkiye-Yunanistan ilişkilerinin kısa tarihinde uyuşmazlıkların çözümüne ilişkin girişimlere rağmen özellikle 1974 sonrası dönemde bir ilerleme görülmemektedir. Bir çözüme yaklaşıldığı düşünüldüğünde taraflardan birinin bundan kaçınmasıyla çatışma ortamına geri dönülmektedir. Belki de asıl sorgulanması gereken nokta müzakereden kaçınan tarafın hangi kısıtlarla hareket ettiği ve olası bir uzlaşının ve yaratılan ahdi statünün ilgili tarafın önceliklerine/çıkarlarına nasıl etki ettiğidir. 1999 yılından itibaren Türkiye ile Yunanistan arasındaki ilişkilerin seyrinde bir iyileşmenin beklenmesi buna örnektir. Dışişleri Bakanları düzeyinde başlatılan diyalog ve işbirliğinin ilişkilere-müzakerelere olumlu yansıyacağı düşünülmüştür. Oysa çok kısa bir sürede Yunanistan ve KRY’nin başlatılan istikşafi görüşmelere rağmen oldu-bittiler yaratarak Türkiye’yi ve KKTC’yi köşeye sıkıştırma siyasetine geri döndürmeye çalıştığı görülmüştür. Dolayısıyla uyuşmazlıkların barışçıl çözümü ilgili tarafların müzakere ve diyaloğu içten arzulamalarına bağlı olarak şekillenir; bunun aksi ise çatışmanın kronikleşmesi ve tekrarlayan çatışmaların sürmesi demektir.

 

KAYNAKÇA

Aksu, Fuat (2008). Türk Dış Politikasında Zorlayıcı Diplomasi, İstanbul: Bağlam Yayınları.

Aksu, Fuat (2010). “Kuvvet Kullanma Tehditine Dayalı Dış Politika Krizlerinde Güvenlik Kavramı”. Evren Balta Paker, İsmet Akça (Der.), Türkiye’de Ordu, Devlet ve Güvenlik Siyaseti, (ss.475-502), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.

Aksu, Fuat (2017a). "Protracted Conflicts and Foreign Policy Crises in Turkish Foreign Policy". R. Kutay Karaca and Fatma Zeynep Özkurt (Eds.), New Concepts and New Conflicts in Global Security Issues, (pp.65-98),  İstanbul: İstanbul Gelişim University Press.

Aksu, Fuat (2017b). “Ahdi Hukuku İlgilendiren Dış Politika Krizleri”, https://tdpkrizleri.org/index.php/tfp-crisis/sample-crisis-tables/item/273-ahdi-hukuku-ilgilendiren-dis-politika-krizleri [Erişim: 22.10.2021)

Aksu, Fuat (2017c). Türk Dış Politikasında Karar Alma ve Kriz Yönetimi Süreç Analizi. İstanbul: Dış Politika ve Kriz İncelemeleri Yayınları. https://www.tdpkrizleri.org/index.php/publications/books/e-kitaplar/tuerk-d-s-politikas-nda-karar-alma-ve-kriz-yoenetim-suereci

Aksu, Fuat ve Çolak, Yunus (2017). “Dış Politika Krizlerinde Algısal Güven[siz]lik: 1935 Bulgaristan Krizi”, Yıldız Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (YSBED), Cilt 1, Sayı 2, Ekim 2017, ss.164-180.

Arsava, Füsun (1996). “Kıbrıs Sorununun Uluslararası Hukuk Açısından Değerlendirilmesi”, Ankara Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 1996, Sayı 1, Cilt 51, ss.43-51.

Başeren Sertaç Hami ve Kurumahmut, Ali (2003). Ege’de Egemenliği Devredilmemiş Adalar, Ankara: SAEMK Yayınları.

Başeren, Sertaç Hami (1998). “Ege’de Ada, Adacık ve Kayalıkların Uluslararası Andlaşmalarla Tayin Edilen Hukuki Statüsü”, Ali Kurumahmut (Yay. Haz.). Ege’de Temel Sorun: Egemenliği Tartışmalı Adalar, (ss.82-130), Ankara: Türk Tarih Kurumu.

Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi 6, (2018). “Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliğinin Teşkilat ve Görevleri Hakkında 6 Sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi”. http://www.mevzuat.gov.tr/Metin1.Aspx?MevzuatKod=19.5.6&MevzuatIliski=0&sourceXmlSearch=&Tur=19&Tertip=5&No=6 [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

Çağlayangil, İhsan Sabri (2007). “Kader Bizi Una Değil Üne İtti”, Çağlayangil’in Anıları, Ankara: Bilgi Yayınları.

Çolak, Yunus (2017). “Türk Dış Politikasında Ahdi Hukukun İhlalinden Doğan Krizler”, Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.

Demirözü, Damla (2005). “Megali İdea’dan Ankara Antlaşması’na (1930) Eleftherios Venizelos”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S. 35-36, Mayıs-Kasım 2005, (ss. 291-312).

Demirtaş, Bahattin  (2015). “Lozan Barış Anlaşmasına Göre Muhtelit Hakem Mahkemelerinin Çalışmaları”, 90. Yılında Lozan ve Türkiye Cumhuriyeti Uluslararası Sempozyumu, (ss.527-547). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları,

Erim, Nihat (1944). “Milletlerarası Daîmî Adalet Divanı ve Türkiye”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2, 1944, (ss.62-72). https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/635475

Erim, Nihat (1951). “Milletlerarası Daîmî Adalet Divanı ve Türkiye (1)”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 8, 1951, (ss.44-59). https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/637122

Erim, Nihat (1953). Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, Cilt I., Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.

Esirgen, Seda Örsten  (2019). “Lozan’ın Ardından Başlayan Bir Hukuki Mücadele: Karma Hakem Mahkemeleri”, Avrasya İncelemeleri Dergisi, VIII/2 (2019), (ss. 309-338). 

George, Alexander L. (1991a). “Strategies for Crisis Management”. Alexander. L. George (Ed.), Avoiding War, (pp.377-394). Boulder: Westview Press.

George, Alexander L. (1991b). “Findings and Recommendations”. Alexander. L. George (Ed.). Avoiding War, (pp. 545-566) Boulder: Westview Press.

Gündüz, Aslan (1985). Limni Adasının Hukuki Statüsü Üzerine Türk – Yunan Uyuşmazlığı, İstanbul: Otağ Yayınları.

Heraclides, Alexis (2010). The Greek-Turkish Conflict In The Aegean: Imagined Enemies, New York: Palgrave Macmillan.

Karabulut, Irmak (2020). “Lozan Antlaşması Sonrası Kurulan Karma Hakem Mahkemeleri: Türk-İngiliz Karma Hakem Mahkemesi ve Üç Örnek Dava”, History Studies. Doç. Dr. İlknur Mangır Karagöz Armağanı, 12/2, Nisan 2020, (ss.437-465).

Kılıç, Hulusi (1992). Türkiye ile Yunanistan Arasında İmzalanan İkili Anlaşmalar, Önemli Belgeler ve Bildiriler, (Bugünkü Türkçe ile Tam Metinleri), Ankara: Dışişleri Bakanlığı Yayınları.

Kurumahmut, Ali (1998). “Ege’de Egemenliği Tartışmalı Adalar Sorununun Ortaya Çıkışı”. Ali Kurumahmut (Yay. Haz.), Ege’de Temel Sorun: Egemenliği Tartışmalı Adalar, (ss.1-32), Ankara:  Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Kurumahmut, Ali (Yay. Haz.) (1998). Ege’de Temel Sorun: Egemenliği Tartışmalı Adalar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Kurumahmut, Ali ve Başeren, Sertaç Hami (2004). The Twilight Zones in the Aegean: (Un)forgotten Turkish Islands, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Küçük, Ayşe (2020). "Türk Dış Politikası Açısından Tekrarlayan Çatışmalar: Algı, Söylem, Siyasa". (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Küçük, Ayşe ve Aksu, Fuat (2018). “Türk Dış Politikasında Tekrarlayan Çatışmalar: Türk[iye]-Yunan[istan] ve Türk[iye]-Ermeni[stan] İlişkileri Üzerine Bir Değerlendirme". Tayyar Arı ve Kader Özlem (Eds.), Uluslararası X. Uludağ Uluslararası İlişkiler Kongresi-Diplomasi ve Savaşın Değişen Rolü (8 - 10 Ekim 2018 Bursa / Türkiye). (ss. 204-238). Bursa: Dora Yayınları.

Küçük, Cevdet (1998). “Ege Adalarında Türk Egemenliği”, Ali Kurumahmut (Yay. Haz.), Ege’de Temel Sorun: Egemenliği Tartışmalı Adalar, (ss.33-80), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Oran, Baskın (1999).Yunanistan’ın Lozan İhlalleri,  Ankara: SAEMK Yayınları.

Papandreu, Andreas (1988). Namlunun Ucundaki Demokrasi, Ankara:  Bilgi Yayınları.

Resmi Gazete, 10 Nisan 1979, Sayı: 16605, https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/16605.pdf [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

Resmî Gazete, 14 Mayıs 1981, Sayı: 17340, https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/17340.pdf [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

Sarıca, Murat ve Diğerleri (1975). Kıbrıs Sorunu, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.

Soysal, İsmail (1983). Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları, I. Cilt., Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Şener, Bülent (2013). Türk Dış Politikasında Güç Kullanma Seçeneği (1923-2010), Ankara: Barış Yayınları.

“Balkan İtilaf Devletleri ile Bulgaristan Arasında Anlaşma”. MFA. http://ua.mfa.gov.tr/detay.aspx?2245 [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

“Bern Agreement Between Turkey And Greece (11 November 1976)”. TURKISHGREEK. http://turkishgreek.org/index.php?option=com_content&view=article&id=70:bern-agreement-between-turkey-and-greece-11-november-1976&catid=58:belgeler&Itemid=68 [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

“Boğazlar Rejimi Hakkında Mukavelename (Montreux (Montrö), 20.07.1936)”, MFA, http://ua.mfa.gov.tr/detay.aspx?2229  [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

“Kıbrıs Cumhuriyeti'nin Kuruluşuna İlişkin Temel Antlaşma (1960)”, MFA, http://www.mfa.gov.tr/kibris-cumhuriyeti_nin-kurulusuna-iliskin-temel-antlasma-_-1960__ingilizce_.tr.mfa [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

“Law No. 230 of 17 September 1936”. UN. http://www.un.org/depts/los/LEGISLATIONANDTREATIES/PDFFILES/GRC_1936_Law.pdf [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

“Meriç Nehrinin Her İki Sahilinde Su Tesisatının Tanzimine Dair Türk - Elen İtilâfnamesi”. Resmi Gazete, 25 Mayıs 1935, Sayı: 3011. http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/3011.pdf ;

“Mübadelei Ahali Mütedair Lozan Muahedenamesile Atina İtilafnamesinin Tatbikatından Mütevellit Mesailin Sureti Kat’iyede Halli Hakkında Mukavelename”. https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc008/kanuntbmmc008/kanuntbmmc00801725.pdf [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

“Osmanlı İmparatorluğu’nun İnkıraz Bulup T.B.M.M. Hükümeti Teşekkül Ettiğine Dair Heyeti Umumiye Kararı”. Karar Numarası:307, Kabul Tarihi: 30.10.1337 (1922).  TBMM. https://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/yayinlar/yayin001/001_00_008.pdf  [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

“Tasarlanmış Kriz”, TDPKRİZLERİ, https://tdpkrizleri.org/index.php/crisis-analyses/dictionary-for-crisis-management/14-tasarlanmis-kriz

“Treaty concerning the Protection of Minorities in Greece, signed at Sevres, August 10, 1920“. League of Nations, Treaty Series, Vol. 28, 1924, p. 244-265. UN. https://treaties.un.org/doc/Publication/UNTS/LON/Volume%2028/v28.pdf [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

“Türk - Rum Ahali Mübadelesi Muhtelit Komisyonunun İlgasına Mütedair Mukavelename”. https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d04/c019/tbmm04019020ss0060.pdf [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

“Türkiye Büyük Millet Meclisinin, Hukuku Hâkimiyet ve Hükümraninin Mümessili Hakikisi Olduğuna Dair”. TBMM. http://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc001/karartbmmc001/karartbmmc00100308.pdf [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Yunanistan Krallık Hükümeti Arasında Trakya Hududunun İşaretlenmesi Hakkında Anaprotokol İle Eklerinin Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna İlişkin Kanun Tasarısı”. TBMM. https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/CS__/t18/c043/cs__18043051ss0884.pdf  [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

“Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Yunanistan Krallık Hükümeti Arasında Trakya Hududunun İşaretlenmesi Hakkında Anaprotokol İle Eklerinin Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna İlişkin Kanun Tasarısı”. TBMM. https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/CS__/t18/c043/cs__18043051ss0884.pdf [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

“Türkiye ile Bulgaristan Arasında Mutludere Mansap Bölgesinde Sınırın Belirlenmesi ve İki Ülke Arasında Karadeniz’de Deniz Alanlarının Sınırlandırılması Anlaşması”. TBMM. https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d20/c053/tbmm20053095ss0572.pdf [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

“Türkiye-İtalya Hükümeti ile Akdolunan Anadolu Sahilleri ile Meis Adası Arasındaki Ada ve Adacıkların ve Bodrum Körfezi Karşısındaki Adanın Cihet-i Aidiyeti Hakkında İtilafname (Anadolu Kıyıları ile Meis Adası Arasında Karasularının Sınırlandırılması Hakkında Sözleşme)”. MFA. http://ua.mfa.gov.tr/files.ashx?80370 [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

www.tdpkrizleri.org [Erişim Tarihi: 20.12.2021]

 

 

** Doç. Dr.; Yıldız Teknik Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Üyesi, Bu e-Posta adresi istenmeyen posta engelleyicileri tarafından korunuyor. Görüntülemek için JavaScript etkinleştirilmelidir.

[1] Bu durum Osmanlı Devleti’nin jeopolitik genişleme stratejisiyle ilgili olduğu kadar Yunanistan’ın jeopolitik genişlemesiyle de ilgilidir. Osmanlı Batı’ya doğru genişlerken Yunanistan Doğu’ya doğru genişlemiştir. 1821’de başlayan “Yunan İsyanı” ile birlikte kurulan Yunanistan Doğu’ya doğru genişlerken Osmanlı’dan toprak alarak devlet sınırlarını genişletmiştir. Dolayısıyla Türkiye’nin güvenlik kültüründe toprak kayıplarının travmatik etkisi somut olarak Yunanistan’ın diğer emperyalist devletlerle beraber Anadolu’yu işgal etmesiyle somutlaşmaktadır. Lozan Barış Antlaşması ile kurulan ahdi statü Yunan jeopolitik genişlemesinin durdurulması anlamını taşımaktadır. Öyle ki Megali İdea’nın gerçekleşmesi mümkün olmayan bir düş olduğunun ifade edilmesi 1930’lardaki Türkiye-Yunanistan yakınlaşmasının yolunu açmıştır. Oysa 1945 sonrasında Yunanistan’ın Oniki Adalar’ı topraklarına katması bu jeopolitik genişleme beklentilerini yeniden canlandırmış, Kıbrıs’ın Yunanistan’la birleşmesine yönelik girişimler iki ülkeyi yeniden karşı karşıya getirmiştir. Albaylar Cuntası döneminde bunun bir örneğini Dışişleri Bakanı İhsan Sabri Çağlayangil (2007) anılarında aktarmaktadır. Yunanistan Dışişleri Bakanı Kirye Pipinellis ile yapmış olduğu bir konuşmada Çağlayangil, okul kitaplarında birbirleri hakkında yakışıksız ifadeler ve olumsuz yazıları kaldırmayı kararlaştırmış olmalarına rağmen Yunanistan’ın hâlâ Türkiye aleyhinde yazılmış metinleri okullarda okutmakta oluşunu gündeme getirdiğinde Pipinellis aşağıdaki cevabı vermiştir: “Bunları ilkokul çocuklarına okutmakla İstanbul’u geri alamayız. Biz istesek de siz vermezsiniz. Zorla almaya kalksak gücümüz yetmez. Çünkü bizden en az beş kat büyüksünüz. Başka ve istenmeyen yollara sapmamaları için gençlerimize ulusal bir ideal vermek istiyoruz. İdeal, yaklaştıkça uzaklaşan hedeftir. İnsanları peşinden koşturur. Bırakın bizi de hayal edelim. Bunlar olacak şeyler değil. Bununla beraber siz haklısınız. Anlaşmalarımıza aykırı davranışlarımız olduğu anlaşılıyor. Memleketime döner dönmez Türkiye hakkındaki olumsuz çalışmaları önlemeye çalışacağım. İdealimizin sizi rahatsız etmemesi şartını kabul ediyorum (Çağlayangil, 2007, s.329).

[2] Literatürde farklı kriz tanımları bulunmakla birlikte bu çalışmada Türk Dış Politikası Kriz İncelemeleri Grubu’nun tanımı esas alınmaktadır. Buna göre dış politika krizi, “karar biriminin dış politika gündemini meşgul edebilecek herhangi bir konuda aniden veya belli bir zaman dilimi içerisinde gelişen; karar biriminin algısında ve/ya gerçekliğinde temel değer ve önceliklerinde bir değişiklik yapmaya zorlayan, karar birimi tarafından risk, tehlike, tehdit veya saldırı olarak algılanan, karar birimini mevcut kısıtlı seçenekler arasında bir tercih yapmak ve karar vermek zorunda bırakan, verilen karar dolayısıyla doğrudan muhatap aktör ve/ya aktörlerle bir askeri çarpışma-savaşa girme olasılığı içerebilen durumlar”dır (Aksu, 2017c, ss.30-32).

[3] 1923-2016 yılları arasında Türkiye’nin doğrudan tarafı olduğu dış politika krizlerini, karar yapı ve süreçlerini inceleyen proje grubunun bulguları ve çalışmaları hakkında ayrıntılı bilgi için projenin internet sitesine bakılabilir.  www.tdpkrizleri.org

[4] Yunanistan’ın bağımsız bir devlet olarak ortaya çıkışı ve sınırlarını sürekli genişletmesi sırasında bu yeni devlet ile Osmanlı İmparatorluğu arasında çok sayıda sınır düzenlemeleri ve birbirlerinin toprakları içerisinde kalan halkların statülerine ilişkin ikili-çok taraflı antlaşma imzalanmıştır. Dolayısıyla aslında Cumhuriyet döneminde iki devlet arasındaki ahdi statünün kökleri Lozan Barış Antlaşması’ndan önceki ahdi düzenlemelere de dayanmaktadır. Nitekim

Lozan Konferanslarındaki müzakerelerde zaman zaman daha önceki yıllarda kabul edilmiş bu metinlere de yer verilmiştir. Bununla birlikte gözden kaçırılmaması gereken noktalardan biri bu düzenlemelerden bir kısmının Lozan Barış Antlaşması’nın öncesinde ya henüz sonlandırılmamış olduğu ya da İstanbul Hükümeti veya TBMM tarafından tanınmamış olduğudur. Örneğin işgal altında bulunan Ege Adalarının kaderi ve silahsızlandırılmış olma statüsünü düzenleyen 13 Şubat 1913 tarihli Altı Devlet Kararı bu niteliktedir. Ayrıntılar için bkz, (Gündüz, 1985).

[5] Bu düzenlemelerden bazıları aşağıdaki gibidir:

  • 3 Kasım 1926 Protokolü (Tahdidi Hudut Komisyonu’nun Hazırladığı)
  • 7 Aralık 1971 tarihinde Ankara'da imzalanmış olan Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ve Yunanistan Krallık Hükümeti Arasında Trakya Hududunun İşaretlenmesi Hakkında Anaprotokol
  • Türk-Yunan Hududunu İşaretleme Çalışmalarına Katılacak Personelin Huduttan Geçişleri ve Karşı Taraf Arazisindeki Faaliyet ve Geçici Kalışları Hakkında Anaprotokole Ek İdari Protokol
  • Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Yunanistan Krallık Hükümeti Arasında Trakya Hududunun İşaretlenmesi Hakkındaki Ana Protokola Ek Teknik Protokol

Resmi Gazete, 10 Nisan 1979, Sayı: 16605, https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/16605.pdf

  • Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Yunanistan Krallık Hükümeti Arasında “Trakya’da ve Meriç Nehrinin Denize Döküldüğü Bölgede” Hudut Olaylarının Önlenmesi ve Halli Hakkında Anlaşma
  • Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Yunanistan Krallık Hükümeti Arasında “Trakya Hududunda ve Meriç Nehrinin Denize Döküldüğü Bölgede” Hudut İşaretlerinin Muhafazası, Kontrolü, Bakımı, Onarımı ve İhyası Hakkında Protokol

Resmî Gazete, 14 Mayıs 1981, Sayı: 17340, https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/17340.pdf

[6] Sözleşme için bkz.; “Mübadelei Ahali Mütedair Lozan Muahedenamesile Atina İtilafnamesinin Tatbikatından Mütevellit Mesailin Sureti Kat’iyede Halli Hakkında Mukavelename” https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc008/kanuntbmmc008/kanuntbmmc00801725.pdf

[7] Yunanistan’da karar birimlerinin Türkiye’ye yönelik toprak taleplerinden, “Megali İdea”dan vazgeçtiklerine yönelik açıklamalarının Türkiye’de memnuniyetle karşılandığı görülmektedir. Bu konuda ayrıca bkz,  (Demirözü, 2005, ss. 291-312).

[8] Örneğin Yunanistan’ın 1931 yılında ulusal hava sahasını 10 mil olarak belirlemesi, 1936 yılında karasularını 6 deniz miline genişletmesi aslında Türk-Yunan Lozan dengesini bozan girişimlerdendir. Ancak Türkiye bu girişimleri Yunanistan’ın İtalyan tehdidine karşı aldığı önlemler olarak değerlendirmiştir. Aynı şekilde Türkiye’nin Lozan Boğazlar Sözleşmesi’nin güvenliğe getirdiği kısıtlardan kurtulma çabasının da Yunanistan tarafından desteklendiği görülmektedir. Ayrıca Balkan sınırlarını karşılıklı olarak güvenceye alan Balkan Antantı’nın kabulü, 1938 yılında Trakya sınırlarındaki silahsızlandırılmış bölge uygulamasına son verilmesi bu açıdan önemli düzenlemeler olarak kabul edilebilir.

[9]Milli Güvenlik Kurulu ve Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliği Kanunu’nun 2. maddesinde “Milli Güvenlik” terimi açıklanırken ahdi hukuka yer verilerek güvenlikle ilişkilendirilmektedir. “a) Milli Güvenlik; Devletin anayasal düzeninin, milli varlığının, bütünlüğünün, milletlerarası alanda siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik dahil bütün menfaatlerinin ve ahdi hukukunun her türlü dış ve iç tehditlere karşı korunması ve kollanmasını ifade eder” denilmektedir. Milli güvenlik kavramının tanımı Cumhurbaşkanlığı sisteminde de aynen korunmuştur. “Millî Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliğinin Teşkilat ve Görevleri Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi”nin 2. maddesi d fıkrası için bkz, (Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi 6, 2018).

MGK sitesindeki değişiklikten önce ahdi hukuktan ne anlaşıldığı ise şu şekilde ifade edilmektedir:

“Devletler Genel Hukuku'na göre; [ahdi hukuk] bir devletin var olması, bağımsızlığı, egemenlik hakkı, sınırları hakkında bir veya birden fazla devletle birlikte yaptığı ve karşılıklı beyan ve kabulleri ihtiva eden anlaşma veya anlaşmalarla gerçekleşen hukuktur. Lozan ve Montrö Anlaşmaları, Türkiye Cumhuriyeti'nin bağımsızlık ve hükümranlığını belirleyen ahdi hukukuna örnek olarak verilebilir.”  (Aktaran Aksu, 2010, ss. 499-500). Bu konuda ayrıca bkz.; (Aksu, 2010, ss. 475-502) ; (Çolak, 2017).

[10] 1936 yılında Türkiye’nin Lozan Boğazlar Sözleşmesi hükümlerini gözden geçirme çağrısı tam da bu ilke çerçevesinde gerçekleşmiştir. İmzacı devletlerin ortak rızasıyla Montrö Boğazlar Sözleşmesi kabul edilerek aynı konuda yeni bir ahdi hukuk düzenlemesi kabul edilmiştir.

[11] Türk Dış Politikası Kriz İncelemeleri Araştırma Grubu ve çalışmaları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz; www.tdpkrizleri.org [Erişim: 30.10.2021]

[12] Karabulut (2020) çalışmasında 1934 yılı itibariyle Türk-Yunan Karma Hakem Mahkemesi’nin açılan 12.116 davadan 11.021’ini sonuçlandırmış olduğunu geriye 1095’inin kaldığını belirtmektedir. Söz konusu Türk-Yunan karma Hakem Mahkemesi görevini 1935 yılında tamamlamıştır. Ayrıca bkz, (Demirtaş, 2015, ss.527-547).

Karma Hakem Mahkemelerinde görev yapacak kişilerin ülkelerinden bağımsız karar alıyor oluşları bu kişilerin hakkaniyetli ve cari uluslararası hukuku uygulayacaklarına inancı öne çıkartmaktadır.

[13] Söz konusu anlaşma için bkz, “Türk - Rum Ahali Mübadelesi Muhtelit Komisyonunun İlgasına Mütedair Mukavelename” https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d04/c019/tbmm04019020ss0060.pdf

[14] Türkiye ve Yunanistan 30 Ekim 1930 tarihli Türkiye Cumhuriyeti ile Yunanistan Cumhuriyeti Arasında Dostluk, Tarafsızlık, Uzlaşma ve Hakem Anlaşması’nı imzalayarak anlaşmanın imzasından sonra aralarında çıkan/çıkabilecek olası uzlaşmazlıkları barışçıl yöntemlerle çözme konusunda mutabık kalmışlardır. Söz konusu anlaşma 5 yıllığına yapılmıştır. Taraflardan biri 6 ay öncesinden anlaşmadan ayrılmak istediğini bildirilmediği takdirde 5 yıl daha geçerli olacaktır. 1933 yılında imzalanan Samimi Anlaşma Misakı’nda taraflar Dostluk, Tarafsızlık, Uzlaşma ve Hakem Anlaşması’nın da geçerlilik süresinin 10 yıl olmasına ve 1 yıl öncesinden anlaşmanın feshedildiğini bildirmediği takdirde aynı sürelerle uzatılmasına karar vermişlerdir.  Türkiye ve Yunanistan arasındaki olası uyuşmazlıkların hukuki yöntemlerle çözümü açısından öngörülen bu anlaşmanın hâlâ geçerli olup olmadığına dair açık bir bilgi bulunmamakla beraber söz konusu anlaşmada yargı yetkisi kabul edilen Uluslararası Daimi Adalet Divanı 1945 sonrasında artık ortadan kalkmıştır. Bu anlaşmanın hükümleri için bkz, (Kılıç, 1992, ss.56-61).

[15] Aslında metinden de anlaşılacağı üzere Türkiye uyuşmazlık halinde ilgili tarafın Uluslararası Daimi Adalet Divanı’na başvurarak uyuşmazlığı çözme kararını önceden kabul etmiştir. Bunun tersinin de ilke olarak geçerli olduğu düşünülebilir. Türkiye de imzacı devletlerin ülkelerinde bulunan [burada özellikle Yunanistan] azınlıklara ilişkin olarak Lozan Barış Antlaşması’ndan kaynaklanan bir hakkın ihlali durumunda uyuşmazlığı Daimi Adalet Divanı’nın yargı yetkisine taşıyabilir[di].

[16] Bu açıdan bakıldığında zaman zaman anlaşmazlık ortaya çıktığında Uluslararası Daimi Adalet Divanı’nın taraflara tavsiyelerinden de yararlanılmıştır. Örneğin 1 Aralık 1926 Atina Anlaşması’nın bazı hükümlerinin yorumu ve Türk-Yunan Mübadele Karma Komisyonu’nun yetkileri bakımından karşılaştıkları görüş ayrılığını gidermek için konunun Milletler Cemiyeti aracılığı ile Uluslararası Daimi Adalet Divanı önüne götürülerek Divan’dan tavsiye alınmasına karar verilmiştir. Bu konuda bir çalışma için bkz, (Erim, 1951, ss.44-59). Benzer şekilde yerleşik/etabli konusunda da görüş ayrılığı ortaya çıktığında Divan’ın istişari görüşünden yararlanılmıştır. Bkz, (Erim, 1944, ss.62-72). 

[17] Antlaşmanın Türkçesi için bkz, (Sarıca ve diğerleri, 1975, ss.385-386).

[18] Antlaşma için bkz, (Sarıca ve diğerleri, 1975, ss.385-386).387-390).

[19] Antlaşma için bkz, “Kıbrıs Cumhuriyeti'nin Kuruluşuna İlişkin Temel Antlaşma (1960)”, MFA, http://www.mfa.gov.tr/kibris-cumhuriyeti_nin-kurulusuna-iliskin-temel-antlasma-_-1960__ingilizce_.tr.mfa

[20] Andreas Papandreu, anılarında 1960 sonrasında Yorgo Papandreu hükümetinin enosis doğrultusunda Makarios ve EOKA’yı nasıl desteklemiş olduğunu ayrıntılarıyla açıklamaktadır. Bu konuda bkz, (Papandreu, 1988).

[21]Ayrıntıları için bkz, “Bern Agreement Between Turkey And Greece (11 November 1976)”, TURKISHGREEK, http://www.turkishgreek.org/index.php?option=com_content&view=article&id=70:bern-agreement-between-turkey-and-greece-11-november-1976&catid=58:belgeler&Itemid=68

[22] George çalışmasında inadvertent war (kasıtsız savaş) terimini kullanmaktadır. Kriz yönetimi açısından yapmış olduğu tanımlamayı inadvertent crisis (kasıtsız kriz) olarak da yorumlamak mümkündür. Bu bakımdan bkz, (George, 1991, s.545).

[23] 4 Ocak 1932 Türkiye-İtalya Anlaşması için bkz, “Türkiye-İtalya Hükümeti ile Akdolunan Anadolu Sahilleri ile Meis Adası Arasındaki Ada ve Adacıkların ve Bodrum Körfezi Karşısındaki Adanın Cihet-i Aidiyeti Hakkında İtilafname (Anadolu Kıyıları ile Meis Adası Arasında Karasularının Sınırlandırılması Hakkında Sözleşme)”, MFA, http://ua.mfa.gov.tr/files.ashx?80370

[24] Süreç içerisinde iki ülke arasında nehir sınırına ilişkin düzenlemeler de yapılmıştır, bunlardan bazıları için bkz, “Meriç Nehrinin Her İki Sahilinde Su Tesisatının Tanzimine Dair Türk - Elen İtilâfnamesi”, Resmi Gazete, 25 Mayıs 1935, Sayı 3011, http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/3011.pdf ; “Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Yunanistan Krallık Hükümeti Arasında Trakya Hududunun İşaretlenmesi Hakkında Anaprotokol”, TBMM, https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/CS__/t18/c043/cs__18043051ss0884.pdf

[25] “Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Yunanistan Krallık Hükümeti Arasında Trakya Hududunun İşaretlenmesi Hakkında Anaprotokol İle Eklerinin Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna İlişkin Kanun Tasarısı”nın Meclis’e sunulmasında dillendiren gerekçede aşağıdaki ifadelere yer verilmektedir:

Hudut işaretlerinde zamanın meydana getirdiği tahribata ilaveten Meriç nehrinin sık sık yatak değiştirmeye ve taşkınlara müsait arazi şartlarında akması hududun zamanla birçok bölgede belirsiz hale gelmesine yol açmıştır. Bu durum siyasal, ekonomik ve askeri yönlerden bazı sakıncalar yaratmakta ve bir yandan da sık sık hudut ihtilaflarının doğmasına neden olmaktadır. 1926 yılında zamanın tekniği ve usullerine göre tanzim edilen hudut haritalarının da, değişmiş bulunan bugünkü arazi şartlarına sağlıklı bir şekilde uygulanabilmesinde güçlüklerle karşılaşılmaktadır. Öte yandan, komşularımızın hemen tamamı ile ortak hudutlarımız yeniden işaretlenmiş bulunmaktadır. Türk - Yunan hududunun da yeniden işaretlenmesi için Yunanistan ile 9 Aralık 1971 tarihinde imzalanan anaprotokol ve ekleri bir yandan bu eksikliği ve hududun belirsiz hale gelmiş olmasının yarattığı sorunları gidermek amacına matuf bulunmakta, bir yandan da 1950 yıllarında başlayarak bu ülke ile gerek Meriç nehrinin gerek hudut hattının düzenlenmesi için yürütülen çeşitli seviyedeki temaslarda tespit olunan esasları yansıtmaktadır. “Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Yunanistan Krallık Hükümeti Arasında Trakya Hududunun İşaretlenmesi Hakkında Anaprotokol İle Eklerinin Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna İlişkin Kanun Tasarısı”, TBMM, https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/CS__/t18/c043/cs__18043051ss0884.pdf

[26] Lozan Barış Antlaşması’nın 6. maddesinde deniz sınırları şu şekilde ifade edilmektedir:

“…İşbu Andlaşmada tersine bir hüküm olmadıkça, deniz sınırları kıyıdan üç milden aşağı uzaklıktaki ada ve adacıkları kapsar.”

12. maddede ise “…Asya kıyısından üç milden az uzaklıkta bulunan Adalar, işbu Andlaşmada tersine hüküm olmadıkça, Türkiye egemenliği altında kalacaktır.”

[27] Lozan’da belirtilen deniz sınırlarının üç mil olarak kabul edileceği hükmü özünde Anadolu kıyılarından üç mil içerisinde yer alan adaların statüsü ile ilgilidir. 1936 yılında Yunanistan’ın ulusal karasuları sınırını 6 deniz mili olarak belirlemesinden sonra 1964 yılında Türkiye Ege Denizi’nde karasularını 6 deniz mili olarak ilan etmiştir. “Law No. 230 of 17 September 1936”, UN, http://www.un.org/depts/los/LEGISLATIONANDTREATIES/PDFFILES/GRC_1936_Law.pdf

[28] Lozan Barış Antlaşması’nın 16. maddesi aşağıdaki gibidir:

“Türkiye, işbu Andlaşmada belirtilen sınırlar dışında bulunan topraklar üzerindeki ya da bu topraklara ilişkin olarak, her türlü haklarıyla sıfatlarından ve egemenliği işbu Andlaşmada tanınmış adalardan başka bütün öteki adalar üzerindeki her türlü haklarından ve sıfatlarından vazgeçmiş olduğunu bildirir; bu toprakların ve adaların geleceği [kaderi], ilgililerce düzenlenmiştir ya da düzenlenecektir. İşbu maddenin hükümleri, Türkiye ile sınırdaş olan ülkeler arasında komşuluk durumları yüzünden kararlaştırılmış ya da kararlaştırılacak olan özel hükümlere halel vermez” (Soysal, 1983, s.99).

Başeren’e (1998) göre söz konusu maddede Türkiye’nin her türlü hak ve sıfatlarından vaz geçmiş olduğu adalar Antlaşmanın 12. ve 15. maddeleriyle isim sayarak devretmiş olduğu adalardır. Türkiye’nin bu adalara ilişkin bir talebi zaten yoktur. “… geleceği ilgililerce düzenlenmiş ya da düzenlenecek olan” topraklar ve adalardan kastedilen ise İtalya ile Yunanistan arasında Lozan Konferansları sırasında tartışılan İtalyan hakimiyetinde bulunan adalara ilişkindir ve bu düzenleme ancak 1947 Paris Barış Antlaşması ile gerçekleştirilebilmiştir. İtalya bu adaları devrederken silahsızlandırılmış olma hali ile Yunanistan’a devretmiştir.  Ayrıntılı bir analiz için bkz., (Başeren, 1998, ss.103-109).

[29] Burada vurgulanması gereken nokta tarafların ulusal tezlerinin kabul edilebilirliği, geçerliliğinin bu aşamada kriz analizi açısından bir anlam ifade etmediğidir. Somut olarak taraflar arasında henüz bir ahdi statünün ortaya çıkartılamamış olmasıdır. Dolayısıyla ahdi hukuk taraflar arasındaki görüş ayrılıklarının giderilerek herhangi bir konuda mutabık kalınan uzlaşıyı göstermektedir. Egemenliği antlaşmalarla devredilmemiş adalar, adacıklar ve kayalıklar konusunda henüz bir ahdi düzenleme söz konusu değildir.

[30] Çünkü krizi tetikleyen ilk fiili eylem Yunanistan tarafından gerçekleştirilerek Doğu Kardak Kayalığına asker çıkartılmış, Türkiye’nin Batı Kardak Kayalığına asker çıkartması Yunanistan’ın bu eylemine bir misilleme olarak gerçekleşmiştir. Ayrıntılar için bkz.; (Aksu, 2008, ss.194-221).

[33] Bu açıdan bakıldığında 1959-1960 kurucu antlaşmaların ruhuna uygun davranmayan taraf Kıbrıs Rum Yönetimi ve Yunanistan’dır. Dolayısıyla “ahde vefa” ilkesi bu ülkeler tarafından çiğnenmektedir.

[34] “Osmanlı İmparatorluğu’nun İnkıraz Bulup T.B.M.M. Hükümeti Teşekkül Ettiğine Dair Heyeti Umumiye Kararı”, Karar Numarası: 307, Kabul Tarihi: 30.10.1337 (1922),  TBMM, https://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/yayinlar/yayin001/001_00_008.pdf

[35] TBMM’nin 308 nolu kararında da bu konuya yer verilmektedir. Bkz, “Türkiye Büyük Millet Meclisinin, Hukuku Hâkimiyet ve Hükümraninin Mümessili Hakikisi Olduğuna Dair”, TBMM, http://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc001/karartbmmc001/karartbmmc00100308.pdf

[36] Türkiye’nin Osmanlı İmparatorluğu’nun devamı değil fakat halefi [haleflerinden biri] olarak uluslararası antlaşmalara taraf oluşu rıza dayalı bir görüşün hakim olduğunu göstermektedir. Bu durum Lozan Barış Antlaşması’nın müzakeresinde ve antlaşma maddelerinde gözlenmektedir. Lozan Barış Antlaşması’nın 99. maddesine göre [Osmanlı İmparatorluğu döneminde imzalanan ve madde hükmünde isimleri zikredilen] “İşbu Andlaşmanın yürürlüğe girmesiyle ve Andlaşmanın başka yerlerindeki hükümlere halel gelmeksizin, aşağıda belirtilen ekonomik ya da teknik nitelikteki çok taraflı Andlaşmalar, Sözleşmeler ve Anlaşmalar, Türkiye ile bunlara taraf olan öteki Devletler arasında yeniden yürürlüğe gireceklerdir.” Ayrıca Türkiye 100. maddede sıralanan “… Sözleşmeler ya da Anlaşmalara katılmağı ya da bunları onaylamağı yükümlen”[miştir.] Benzer durum 101, 102, 103, 104 ve 105. madde hükümleri açısından da geçerlidir.

[37]Antlaşma metni ve ilgili hükümler için bkz.; “Treaty concerning the Protection of Minorities in Greece, signed at Sevres, August 10, 1920“, League of Nations, Treaty Series, Vol. 28, 1924, p. 244-265, UN. https://treaties.un.org/doc/Publication/UNTS/LON/Volume%2028/v28.pdf

[38] Bkz, “Balkan İtilaf Devletleri ile Bulgaristan Arasında Anlaşma”, MFA, http://ua.mfa.gov.tr/detay.aspx?2245

[39] “Türkiye ile Bulgaristan Arasında Mutludere Mansap Bölgesinde Sınırın Belirlenmesi ve İki Ülke Arasında Karadeniz’de Deniz Alanlarının Sınırlandırılması Anlaşması”, TBMM,  https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d20/c053/tbmm20053095ss0572.pdf

PRESERVATION OF DEMILITARIZED STATUS OF THE AEGEAN ISLANDS FOR THE NATIONAL SECURITY OF TURKEY

Fuat Aksu*

To cite: Fuat Aksu, "Preservation of Demilitarised Status of the Aegean Islands For National Security of Turkey", Turkish Review of Balkan Studies, cilt.1, sa.1, ss.107-133, 2002

YUNANİSTAN'LA BARIŞ ANDLAŞMASI

(1-14 Kasım 1913-1329)

Bu kerre Devlet-i Aliye ile Yunanistan hükümeti beyninde akdolunan sulh muahedenamesi mündericatı meclis-i vükelâ kararıyla tensib edilmiştir. Bu irade-i seniyenin icrasına heyet-i vükelâ memurdur.

23 zilhicce 1331-10 teşrinisani 1329

Mehmed Reşat

Sadr-ı âzam ve Hariciye Nazirı

Mehmet Sait

Şeyhülislâm

Esat

Harbiye Nâzırı

Ahmet İzzet

Dahiliye Nâzırı

Talat

Bahriye Nâzırı

Mahmut

Şuray-ı Devlet Reisi

Halil

Adliye Nazırı

İbrahim

Maliye Nazırı

Rifat

Ticaret ve Ziraat Nazırı

S. Elbistani

Maarif Nazırı

Şükrü

Evkaf-ı Hümayun Nazırı

Hayri

Posta, Telgraf ve

Telefon Nazırı

Oskan

 

 

Muahedename

Zat-ı şevketsimat hazret-i padişahı ile haşmetlû Yunan kıralı hazretleri beyinlerinde müteyemminen revabıt-ı sulh ve müvalatı tahkim ve teşyid etmek ve bevneddevlereyn münasebat-ı tabiiyenin yeniden tesisini teshil eylemek arzusivle mütehasis, olduklarından bir mukavele akdine karar vermişler ve bunun için:

Zat-ı şevketsimat hazret-i padişahi Galip Kemali Bey’i ve Haşmetlû Yunan kıralı hazretleri Hariciye Nazırı Mösyö D. Panas’ı murahhas tayin eylemişlerdir.

Murahhasan-ı müşarinileyhima yolunda ve muntazam görünen salâhiyetnamelerini badetteati mevad-dı âtiyeyi kararlaştırmışlardır:

 

Madde 1: İşbu mukavelenamenin imzasını müteakip Devlet-i Aliye ile Yunanistan beyninde münasebat-ı diplomasiye tekrar başlıyacak ve tarafeyn konsoloslukları tekrar teessüs ve her iki memlekette ifa-yı vazife edebilecektir.

(Bent) Hükûmet-i Osmaniye terk olunan arazinin halen düvel-i ecnebiye konsolos memurları bulunan mevakii ile Yunan hükümetinin konsolos memurlarını kabulde mahzur görmeyeceği bilcümle mevakide şehbenderlikler ihdas eyliyebilecektir.

Madde 2: Münasebat-ı diplomasiyenin hin-i inkitaında beyneddevleteyn münakit veya mer'î bulunan muahedat, mukavelât ve muakedat mukavele-i haziranın imzasından itibaren tekrar tamamiyle kesb-i mer'iyet edecek ve her iki hükümet ile tebealarının muhasamattan evvel mevcut vaziyetleri tekrar aynı suretle tesis kılınacaktır.

İşbu mukavelenameye merbut üç numaralı protokol Yunanistan'ın bilcümle memâlikinde tatbik olunacaktır.

Madde 3: Muahede-i hazıradan evvelki vekayi-i siyasiyede methaldar bulunan bilcümle eşhas hakkında tarafeyn-i akideynce tam manasile af-fı umumî bahş olunmuştur.

Binaenalyh muharebe ile her ne suretle olursa olsun taallûk ve münasebeti olan ef'alden dolayı hiç bir kimse şahsı veya emvali veyahut hukukundan istifadesi itibarile takip veya tazip edilemiyecek ve bu gibi ef'ale mübteni olarak cihet-i adliyeden sadır olan bütün mahkûmiyet kararları ve cihet-i idarece ittihaz olunan tedabir bilfiil hükümden sakıt olacaktır.

Madde 4: Yunanistan'ın zir-i idaresine intikal eden arazi-i Osmaniyede mütemekkin kesan Yunan tebeası olacaklar.

Ve Yunan memurin-i aidesine bir beyanname itası ve Osmanlı şehbenderhanelerinde bir muamele-i kaydiye icrası suretiyle bugünden itibaren üç sene zarfında tabiiyet-i Osmaniyeyi ihtiyar eylemek salâhiyetini haiz olacaklardır, işbu beyanname memâlik-i ecnebiyede Yunan konsoloshaneleri kançılaryalarına tedvi edilecek ve Osmanlı şehbenderhaneleri tarafından kayıt ve tescil olunacaktır. Mamafih bu hak-kı hıyarın istimali alâkadaranın nakl-i mekân etmelerine ve Yunanistan haricinde ihtiyar-ı ikamet eylemelerine tabi bulunacaktır.

Bu müddet zarfında memâlik-i Osmaniyeye veya memâlik-i ecnebiyeye hicret edecek veyahut oralarda ihtiyar-ı ikamet ey- leyecek olan eşhas Osmanlı kalacaklar ve emval-i menkuleleri için ihracat rüsumundan mafüviyeti haiz olacaklardır.

İhtiyar-ı tabiiyet keyfiyeti şahsî olacaktır.

Mezkûr üç sene müddet zarfında islâmlar hizmet-i askeriye ifasına tabi tutulamıyacakları gibi bir gûna bedel-i askeri de tediye etmiyeceklerdir.

(Bend) Sağir bulunanlar sin-ni rüşde vusullerinden itibaren hak-kı hiyarlarını istimale başlıyacaklardır.

Madde 5: Terk olunan arazinin işgaline kadar iktisap olunan hukuka ve bir de memurin-i müteallika-i Osmaniye tarafından mu'ti evrak ve vesaik-i adliye ile senedat-ı resmiyeye riayet olunacak ve aksi kaziye kanunen sabit oluncayadeğin bunlar nakız ve ihlâl edilmiyecektir.

(Bend) işbu madde Paris'teki Balkan mesail-i maliye komisyonunca ittihaz edilebilecek olan mukarrerat üzerinde hiç bir veçhile icra-yı tesir etmiyecektir.

Madde 6: Terk olunan arazi ahalisinde mukavele-i haziranın dördüncü maddesi ahkâmına tevfik-i hareket ve tabbiyet-i Osmaniyeyi muhafaza edip te memâlik-i Osmaniyeye veya memâlik-i ecnebiyeye hicret edecek veyahut oralarda ihtiyar-ı ikamet eyleyecek olanlar arazi-i mezkûrede kâin emval-i gayr-ı menkulelerini muhafazaya ve iltizama vermeğe veyahut eşhas-ı sâlise marifetiyle idare ettirmeğe vedam edeceklerdir.

Yunanistan'a terk olunan mahallerde canib-i hükûmet-i Osmaniyeden mu'ti senedat veyahut Osmanlı kanunu mucibince efrat tarafından şehir ve kasabat ve kurada tasarruf olunan emlâk üzerinde mevcut olan ve işgalden mukaddem bulunan hukuk-ı tasarrufiye hükûmet-i Yunaniyece tanınacaktır.

Salifüzzikir işgalden mukaddemki kavanin-i Osmaniye mucibince eşhası maneviye namına mukayyet olan veya eşhas-ı mezkûre tarafından tasarruf olunan marülbeyan emval üzerindeki hukuk-i tasarrufiye hakkında da bu yolda muamele olunacaktır.

Hiç kimse usul ve nizamı veçhile mütehakkik menfaat-ı umumiyeye müstenit olmadıkça ve mukabilinde evvel beevvel muhik bir taviz verilmedikçe hukuk-ı tasarrufiyesinden kısmen veya kamilen, doğrudan doğruya veya dolayısiyle mahrum edilmeyecektir.

Madde 7: Zat-ı hazret-i padişahinin emval-i hususiye-i hümayunları ile hanedan-ı saltanat-ı seniye azasının emval-i hususiyesi mahfuz ve baki kalacaktır. Zat-ı hazret-i padişahi ile hanedan-ı saltanat-ı seniyeleri âzası bunları vekilleri marifetile füruht veya icar edebileceklerdir.

İşbu maddenin tefsir veya tatbiki hususunda zuhur edecek olan bilcümle ihtilâfat veya münazaat akdolunacak bir tahkimnameye tevfikan Lahey'de hakem usuliyle faslolunacaktır.

Madde 8: Üsera-yı harbiye ile askerliğe veya huzur ve asayiş-i umumîye ait tedabir icabatıyla tevkif olunmuş olan diğer bilcümle eşhas muahede-i haziranın imzasından itibaren bir ay müddet zarfında veya mümkün ise daha evvel mübadele kılınacaktır.

İşbu mübadele tarafeynce suret-i mahsusada tayin olunan komiserler marifetile icra olunacaktır.

Üsera-yı harbiyeye müteallik olarak tarafeyn-i akidince mütekabilen vaki olacak metalip akdolunacak bir tahkimnameye tevfikan Lahey'de hakeme havale kılınacaktır.

Mamafih hükûmet-i Yunaniyece tediye olunan zabitan maaşatı zabitan-ı mumaileyhimin mensup oldukları hükümet canibinden tesviye edilecektir.

Madde 9: Mukavele-i haziranın imzasını müteakip hükûmet-i Osmaniye ilân-ı harptan evvel zaptolunup halen tevkif edilmekte bulunan Yunan bayrağını hamil bilcümle sefain ile merakib-i bahriyeyi salıverecektir.

Yunan sefaini ile hamulelerinin zabıt ve müsaderesi yüzünden alâkadaranın duçar oldukları zarar ve ziyanların tazminine ait metalip bilittifak kararlaştırılacak olan bir tahkimnameye tevfikan her iki tarafça tayin olunacak dört hakemden ve bir de tarafeyn-i akideynce veyahut beyinlerinde mübayenet-i efkâr zuhuru takdirinde isviçre Hükûmat-ı Müttehidesi Meclisince düvel-i bahriye tebeası meyanından intihap edilecek diğer üç hakemden mürekkeben teşekkül edecek bir mahkeme-i hakemiyeye havale kılınacaktır.

Madde 10: Selanik'teki asakir-i Osmaniye nezdinde mevcut olup hükûmet-i Osmaniyece iadeleri talep edilmekte bulunan eslihaya dair belde-i mezkûrenin teslimi hakkında 2 teşrinievvel-i rumî 1912 tarihinde münakit protokol ile buna merbut olarak ferdası günü imza edilen protokolün tefsir-i münderecatından münbais ihtilâfın halli için her iki hükümet bu bapta akddedilecek bir tahkimnameye tevfikan Lahey'de bir mahkeme-i hakemiyeye müracaat edeceklerini taahhüt ederler.

Madde 11: Yunanistan'a terk olunan mahaller ahalisinden zir-i idare-i Yunaniyede kalacak olanların can ve mallariyle namus ve din ve mezhep ve âdâtına kemal-i ihtimam ile riayet olunacak ve bu kısım ahali an asıl tebea-i Yunaniyeden olanların haiz oldukları aynı hukuk-ı medeniye ve siyasiyeyi tamamiyle haiz bulunacaktır. Müslümanlar hürriyet-i diniyeye ve âyin-i dininin alenen icrası hususunda serbestiye malik olacaklardır.

Zat-ı hazret-i padişahinin nam-ı nami-i hilâfetpenahilerinin hutbelerde zikrine devam olunacaktır.

Elyevm teessüs etmiş veya âtiyen teessüs edecek olan cemaat-ı islâmiyenin muhtariyetine ve silsile-i meratip itibarıyla teşkilâtına ve anlara ait nukut ve emvalin idaresine asla iras-ı nakisa edilemiyeceği gibi ahali ve cemaat-ı islâmiyenin Dersaadet'te makam-ı meşihat-ı ulyâya tabi bulunacak olan rüesa-yı diniyeleri ile olan münasebatına dahi asla iras-ı nakisa olunamıyacak ve baş müftünün menşuru makam-ı âli-i meşihattan ita kılınacaktır.

Müftülerden her biri kendi dairesi dahilinde müslüman müntehipler tarafından intihap olunacaktır.

Baş müftü Yunanistan'daki bilcümle müftülerden mürekkep bir meclis-i intihap tarafından intihap ve irae olunan üç namzet meyanında bittefrik haşmetlû Yunan kiralı hazretlerince tayin olunur.

Hükûmet-i Yunaniye baş müftünün intihabını Dersaadet'teki Yunan sefareti vasıtasiyle makam-ı âli-i meşihatpenahiye tebliğ edecek ve taraf-ı âli-i meşihatpenahiden müfti-i mumaileyhe bir menşur ve umur-ı memurisini ifa ve bu bapta kendisi dahi Yunanistan'daki diğer müftülere hüküm ve iftâ salâhiyetini bahşedebilmesi için bir mürasele gönderilecektir.

Müftüler sırf dinî umur ve hususat hakkındaki salâhiyetlerinden emval-i vakfiyenin idaresi üzerindeki teftiş ve nezaretlerinden maada nikâh, talâk, nafaka, vasayet, velayet, ispat-ı rüşt, müslümanlara ait vasiyetler, tevarüs ve tevliyet gibi mevadda beynelmüslimin icra-yı ahkâm edeceklerdir.

Müftüler tarafından isdar olunan ilâmlar Yunan memurin-i aidesi tarafından icra edilecektir.

Umur-ı irsiyeye gelince müslümanlardan işte alâkadar olan taraflar evvel beevvel beyinlerinde itilâf hasıl ettikten sonra hakem sıfatiyle müftüye müracaat edebilirler. Bu veçhile sadır olacak hakem kararına karşı mahakim-i mahalliyeye vukubulacak her türlü müracaatlar kabul olunacaktır. Meğerki aksi kaziyeyi mübeyyin olarak sarahaten bir kayıt ve şart mevcut olmuş ola.

Madde 12: Terk edilen arazide kâin icare-i vahideli, icareteynli, mukataalı evkafa işgal-i askeri zamanında kavanin-i Osmaniye ile muayyen oldukları üzere ister mazbuta ve mülhaka, ister müstesna olsun riayet olunacak ve bunlar terk olunan arazideki cemaat-ı islâmiye tarafından idare edilecek ve cemaat-ı mezkûre mütevellilerle galledarların hukukuna riayet eyleyecektir.

(Bend) Yunanistan'a terk edilen arazi dahilindeki bilâd ve kasabat ve kurada mevcut varidat memâlik-i Osmaniyede kâin müessesat-ı dinrye ve hayriyeye muhtas olan bilcümle emlâk-i vakfiye-i mazbuta veya mülhaka dahi evkaf nezareti tarafından füruht edilinceye kadar salifüzzikir cemaat-ı islâmiye tarafından idare olunacaktır. Şurası mukarrerdir ki galledarların evkaf-ı mezkûre üzerindeki hukukuna nezaret-i müşarünileyhaca riayet edilecektir.

Evkafın usul-i idaresi evvel beevvel muhik bir taviz verilmedikçe tadil ve tağyir olunamıyacaktır.

Aşar-ı vakfiye fesih ve ilga edildiği cihetle şayet işbu fesih ve ilga üzerine Yunanistan'a terk olunan arazideki tekkelerle cami, medrese, mektep ve hastahanelerden ve sair müessesat-ı diniye ve hayriyeden bazıları âtiyen idarelerine kâfi varidattan mahrum kalacak olurlarsa hükûmet-i Yunaniye bunun için iktiza eden tahsisatı ita edecektir.

İşbu madde ahkâmının tefsir veya tatbiki hususunda zuhur edecek bilcümle ihtilâfat Lahey'de mahkeme-i hakemiyeye müracaatle fasledilecektir.

Madde 13: Tarafeyn-i akideyne mezarlıklara ve alelhusus meydan-ı harpta terk-i hayat eden asakirin metfenlerine riayet ettirmek üzere vilâyattaki memurlarına emir vermeği taahhüt ederler.

(Bent) Memurlar ecnebi toprağında metfun emvatın izamını almaktan bunların taallûkat ve ehibbasını menetmiyeceklerdir.

Madde 14: Hükûmet-i Yunaniye Selânik-Manastır şimendiferlerile Şark şimendiferlerinin ve Selânik-Dedeağaç iltisak şimendiferinin Yunanistan'a terk olunan arazi dahilindeki aksamı için mezkûr şimendifer kumpanyalarına karşı mevcut hukuk ve tekâlif ve taahhüdatça hükûmet-i Osmaniye makamına kaim olmuş olduğundan bunlara müteferri mesailin kâffesi Paris'teki Balkan mesail-i maliye komisyonuna havale olunacaktır.

Madde 15: Tarafeyn-i akideyn 30 mayıs 1913 tarihli Londra Muahedenamesi ahkâmını muahedename-i mezkûrun beşinci maddesi ahkâmı da dahil olduğu halde kendilerine taallûk eden hususatta ifa etmeği taahhüt eylerler.

Madde 16: Muahede-i hazıra imza edilince derakap mer'î kalacak ve buna müteallik tasdiknameler bugünden itibaren on beş gün zarfında teati kılınacaktır.

Tasdiken lilmekal tarafeyn murahhasları bunu imza ve mühürlerile tahtim etmişlerdir.

1-14 teşrinisani 1913 tarihinde iki nüsha olarak tanzim olunmuştur.

(İmza) : Galip Kemali - D. Panas

 

1 NUMARALI PROTOKOL

Terk edilen arazinin ahali-i asliyesinden olup memâlik-i Osmaniye haricinde mütemekkin bulunanlara tabiiyet-i Yunaniyeyi ihtiyar etmek üzere altı aylık bir mühlet verilecektir.

Buna ait beyanname ile netayici dördüncü maddede musarrah beyanname ile netayicin aynı olacaktır.

(İmza) : Galip Kemali - D. Panas

Suret-i mahsusada tanzim olunan

2 NUMARALI PROTOKOL

Hükûmet-i Osmaniye terk edilen arazide kâin emlâk-i hususiye-i miriyenin kendi uhdesinde kalması lâzımgeleceğini iddia ettiği ve hükûmet-i Yunaniye kabul etmediği ve emlâk-i mezkûrenin kendisine ait olması icap edeceği iddiasında bulunduğu cihetle tarafeyn-i akideyn bu meseleyi akdolunacak bir tahkimnameye tevfikan Lahey'de bir mahkeme-i hakemiyeye havale etmeği kararlaştırmışlardır. Emlâk-i mebhusenin miktarı ile mesahası işbu protokola merbut listede münderiçtir.

(imza) : Galip Kemali - D. Panas

 

Hükümete ait emlâk-i hususiye

1 — Selanik vilâyeti

A — Peyderpey hükümete intikal eden emlâk:

Bu emlâkin miktarı henüz tayin olunmamıştır. Fakat bunlar pek te haiz-i ehemmiyet olmayıp kıymetleri de iki bin lira-yı Osmanîden ibarettir. Lira-yı Osmanî 2.000

B — Hazine-i hassadan hükümete devir olunan emlâk

  1. Çiftlik 46 210 dönüm vüsatinde . . lira-yı Osmani 450

Selanik'te kâin olup üzerine ebniye inşa edilmiş bulunan 288 290 metroluk arsa dahi dahil olduğu halde 93 parça arsa 118 024 dönüm 312 139 lira-yı Osmanî kıymetinde

Selanik limanı üzerinde kâin arsa 6 410 metro 30 000 lira-yı Osmanî kıymetinde

2 — Yanya vilâyeti

A — Peyderpey hükümete intikal eden emlâk

916 parça arsa 109 732 dönüm vüsatinde 15 175 lira-yı Osmanî kıymetinde 319 bap bina 48 dönüm vüsatinde 12 105 lira-yı Osmanî kıymetinde

B — Hazine-i hassadan hükümete devir olunan emlâk

119 parça arsa 2 673 dönüm vüsatinde 235 lira-yı Osmanî kıymetinde 193 çiftlik 550 380 dönüm vüsatinde 200000 lira-yı Osmanî kıymetinde 48 parça bina kıymeti tahmin olunmamıştır.

3 — Selanik vilâyetinde 14 adet dalyan

12 506 lira-yı Osmanî kıymetinde

(İmza) : Galip Kemali -  D. Panas

Hazine-i hassadan hükümete devir olunan maadin ve teşebbüsat imtiyazatı

1 — Selanik Vilâyeti

Vardar nahiyesine mülhak Lanya karyesindeki maadin

Aynı nahiye dahilindeki Boşnak ve Stanova çiftlikleri maadini

Avrathisar kazasındaki altın maadini

Selanik'teki petrol depoları

"Ladova" bataklığının kurutulması

Selânik'in sahil-i şarkisinde denizden kazanılacak arsalar

Selanik körfezinde rıhtım ve liman inşası Kesendire ve Selanik körfezlerinde vapur işletilmesi

2 — Yanya vilâyeti

Leniçe, bitüm madeni :

Leniçe çiftliği petrol madeni : Bunlar kırk sene müddetle Mösyö Frederik Ispadel'e ihale olunmuştur. Yalnız çinko madeni işletilmektedir.

(İmza) : Galip Kemali - D. Panas

 

3 NUMARALI PROTOKOL

1 — Vaktiyle camie kalbolunmuş ve esna-yı muhasamatta hal-i aslîlerine irca edilmiş olan eski hıristiyan kiliseleri hakkında canib-i hükûmet-i seniyeden her ne suretle olursa olsun hiç bir talep ve iddia dermeyan olunamıyacaktır.

2 — Kiliseye kalbolunan cevamiin vaktiyle kilise olmadıklarına dair canib-i hükûmet-i seniyeden serdolunacak her bir iddia hükûmet-i Yunaniyece tetkik edilecektir.

3 — Mamafih (1) numaralı fıkrada zikrolunan cevamie ait emval-i vakfiyenin varidatı mevcut ise bunlar mahfuz kalacak ve muhtas-sı aslilerine mümasil makasıt uğruna serbestçe sarf olunmak üzere yeni ilhak olunan arazideki cemaat-ı islâmiyeye teslim edilecektir.

4 — Hükûmet-i kıraliye kendi masrafına olarak payitahtta, bir cami ve lüzumu his olunacak köylerde dahi diğer dört cami inşa ettirecektir.

5 — Mevad-dı salifenin tefsir veya tatbikine müteallik bilcümle ihtilâfat akddolunacak bir tahkimnameye tevfikan Lahey'de bir mahkeme-i hakemiye marifetiyle fasi edilecektir.

6 — Nüvvap yetiştirmek üzere bir müessese-i mahsusa dahi tesis edilecektir.

7 — Baş müftü ile müftüler ve bir de anların aklâmındaki memurin ve müstahdimin Yunan memurininin haiz oldukları aynı hukuk ve vazaifi haiz olacaklardır.

8 — Baş müftü intihap olunan müftünün seran matlup olan kâffe-i evsafı cami olup olmadığını tahkik eder.

9 — Müftüler ancak Yunan kırallığı kanunu esasisinin 88 inci maddesi ahkâmına tevfikan azlolunabilecektir.

10 — Cemaat-ı islâmiyeye nezaret ve idare-i evkaf ile de mükellef olduklarından baş müftünün başlıca vazaifinden biri de anlardan hesap talep etmek ve buna müteallik muhasebe cetvellerini hazırlatmaktır.

11 — Menfaat-ı umumîyeye müstenit olduğu tahakkuk etmedikçe ve evvel beevvel muhik bir taviz verilmedikçe hiç bir vakıf yer istimlâk edilemiyecektir.

12 — Makabir-i umumîye-i islâmiye emval-i vakfiyeden olmak üzere tanınacaktır.

13 — Cemaat-ı islâmiyenin şahsiyet-i maneviyesi tanınmıştır.

14 — Müftüler tarafından isdar olunan hüccet ve ilâmlar baş müftü tarafından tetkik olunacak ve baş müftü bunları ahkâm-ı şer'iyeye muvafık bulduğu takdirde tasdik edilecektir.

Bu hüccet ve ilâmlar müslümanların vasiyetlerinden gayrı mesail-i diniyeye veyahut münhasıran maddî bir takım menafie taallûk ettiği takdirde gerek baş müftü ve gerek alâkadar taraflar makam-ı âli-i meşihatpenahiye müracaat edebileceklerdir.

15 — Mekâtib-i hususiye-i islâmiye ve ezcümle Selanik'teki Mithatpaşa Mekteb-i Sanayii tanınacak ve bunların zaman-ı teessüslerindenberi kendi masraflarına karşılık olmak üzere malik oldukları akarlar mahfuz kalacaktır.

Zaten mevcut bulunan veya efrad veya muteberan-ı islâmiyeden mürekkep olarak mahallerince teşekkül edecek komisyonlar tarafından tesis olunacak olan bilcümle mekâtib-i hususiye-i islâmiye hakkında dahi bu suretle muamele olunacaktır.

Baş müftü ile müftüler ve hükûmet-i Yunaniyenin maarif müfettişleri bu mektepleri teftiş edebileceklerdir. Tedrisat resmî pragrama tevfikan türkçe icra olunacak ve lisan-ı Yunaninin tedrisi mecburî olacaktır.

(imza) : Galip Kemalî - D. Panas

 

DEVLET-I ALİYE MURAHHASININ BEYANNAMESİ

Bugünkü tarihli akdolunan Osmanlı - Yunan mukavelenamesini imzaya memur olan muharrir-i imza Devlet-i Osmaniye murahhası ilân-ı harpten evvel zapt olunan Yunan bayrağını hamil sefainden hiç birinin müsadere edilmemiş olduğunu beyan ile kesb-i fahreyler.

Atina'da 1-14 teşrinisani 1913

(İmza) : Galip Kemalî

Devlet-i âliye murahhası Galip Kemalî Bey tarafından 1-14 teşrinisani tarihile Yunan murahhası ve hükûmet-i Yunaniye Hariciye Nâzın Mösyö D. Panas'a irsal olunan mektubun nüsha-i saniyesi tercümesidir.

Bugün tarihle akdolunan mukavelenamenin altıncı maddesinde zikrolunan eşhas-ı maneviye zümresine ittihat ve Terakki Cemiyetinin dahil olup olmadığının ve binaenaleyh bu cemiyetin Selanik'te mutasarrıf olduğu emlâk üzerindeki hukukunun dahi tanınıp tanınmayacağının ve bu hukuka riayet edilip edilmeyeceğinin taraf-ı acizaneme bildirilmesini rica eylerim.

Devlet-i âliye murahhası Galip Kemalî Bey'e 1-14 teşrinisani 1913 tarihile Yunan murahhası ve Hükûmet-i Yunaniye Hariciye nâzın Mözyö D. Panas tarafından irsal olunan takrir-i cavabinin tercümesidir:

Bugünkü tarihle akddolunan mukavelenamenin altıncı maddesinde zikrolunan eşhas-ı maneviye zümresine İttihat ve Terakki Cemiyetinin dahil olduğunu ve binaenaleyh cemiyet-i mezkûrenin Selanik'te mutasarrıf olduğu emlâk üzerindeki hukukunun dahi tanınacağını ve bu hukuka riayet edileceğini 1-14 teşrinisani' 1913 tarihli mektubunuza cevaben iş'ar eylerim.

(Tasdiknameleri 14-27 teşrinisani 1329 — 1913 tarihinde Atina'da teati edilmiştir).

 

Kaynak: Nihat Erim, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, Cilt: I, Osmanlı İmparatorluğu Andlaşmaları, Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1953, ss-477-488.

BOĞAZLAR REJİMİNE İLİŞKİN SÖZLEŞME
(Convention concemant le Regime des Detroits)
Montreux, 20 Temmuz 1936
(Metin)
Bulgar Yüce Kralı,
Fransız Cumhuriyeti Başkanı,
Büyük Britanya, İrlanda ve Denizaşırı Britanya Ülkeleri Kralı ve Hindistan İmparatoru,
Elenler Yüce Kralı,
Japonya Yüce İmparatoru,
Romanya Yüce Kralı,
Türkiye Cumhuriyeti Başkanı,
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği Merkez Yönetim Komitesi,
ve Yugoslavya Yüce Kralı,
 
"Boğazlar" genel deyimi ile anılan Çanakkale Boğazı, Marmara Denizi ve Karadeniz Boğazından geçişi [passage] ve gemilerin gidişgelişi [seyrisefain, navigation] konusunda, Lozan'da 24 Temmuz 1923 günü imza edilmiş Barış Andlaşmasının 23. Maddesiyle ortaya konulan ilkeyi, Türkiye'nin güvenliği ile kıyı Devletlerin Karadenizdeki güvenliği çerçevesinde, koruyacak biçimde düzenlemek isteğiyle, İşbu Sözleşmenin 24 Temmuz 1923 günü Lozan'da imza edilmiş olan Sözleşmenin yerine geçmesine karar vermişler ve, yetkili Temsilcileri olmak üzere, aşağıda adları yazılı kişileri atamışlardır :
 
Bulgar Yüce Kralı :
Doktor Nicolas P. Nicolaev, Ortaelçi, Dışişleri ve Mezhepler Bakanlığı Genel Sekreteri;
Mösyö Pierre Neicov, Ortaelçi, Dışişleri ve Mezhepler Bakanlığı Siyasal İşler Müdürü.
Fransız Cumhuriyeti Başkanı :
Mösyö Paul Boncour, Senato üyesi, Milletler Cemiyetinde Fransa Baş Delegesi, eski Başbakan, eski Dışişleri Bakam, Legion d'Honneur nişanının Chevalier rütbesi ve Savaş Haçı sahibi;
M. Henri Ponsot, Fransız Cumhuriyetinin Ankara Olağanüstü ve yetkili Büyükelçisi, Ugion d'Honneur nişanının Grand Officier rütbesi sahibi;
Büyük Britanya, İrlanda ve Denizaşırı Britanya Ülkeleri Yüce Kralı ve Hindistan İmparatoru :
Büyük Britanya, Kuzey İrlanda ve herbiri ayrıca Milletler üyesi bulunmayan Britanya İmparatorluğunun tüm parçaları için :
Soylu Lord Stanley, P.C.M.C.M.P., Deniz Bakanlığında Parlamento Sekreteri;
Avusturalya Commonwealth'i için :
Soylu Stanley Melhourne Bruce, C.H.M.C. Avustralya Commonwealth'inin Londra'daki Olağanüstü Komiseri;
Yunanlılar Yüce Kralı :
Mösyö Nicolas Politis, Yunanistan'ın Paris Olağanüstü ve Yetkili Büyükelçisi, eski Dışişleri Bakanı;
Mösyö Raoul Bibica Rosetti, Yunanistan'ın Milletler Cemiyetinde Baş Delegesi;
Japonya Yüce İmparatoru :
Mösyö Naotake Sato, Jusammi, Soleil · Levanı nişanının Birinci rütbesine sahip, Japonya 'nın Paris Olağanüstü ve Yetkili Büyükelçisi;
Mösyö Massa-aki Hotta, Jushii, Soleil · Levanı nişanının İkinci rütbesine sahip, Japonya'nın Bern Olağanüstü ve Yetkili Ortaelçisi;
Romanya Yüce Kralı :
Mösyö Nicolas Titulesco, Dışişleri Bakanlığında Devlet Bakanı;
Mösyö Constantin Contzesco, Ortaelçi, Avrupa ve Tuna Uluslararası Komisyonlarında Romanya Temsilcisi;
Mösyö Vespasien Pelle, Lahey Olağanüstü Yetkili Ortaelçisi;
Türkiye Cumhuriyeti Başkanı :
Dr. Rüştü Aras, Dışişleri Bakanı, İzmir Milletvekili;
Suad Davaz, Türkiye Cumhuriyeti Paris Olağanüstü ve Yetkili Büyükelçisi;
Numan Menemencioğlu, Türkiye Büyükelçisi, Dışişleri Bakanlığı Genel Sekreteri;
Asım Gündüz, Korgeneral, Genel Kurmay İkinci Başkanı;
Necmettin Sadak, Milletler Cemiyetinde Türkiye Baş Delegesi, Sivas Milletvekili, Büyük Millet Meclisi Dışişleri Komisyonu Tutanak Raportörü.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği Merkez Yönetim Komitesi :
Mösyö Maxime Litvinoff, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği Merkez Yönetim Komitesi üyesi, Dışişleri Halk Komiseri;
Yugoslavya Yüce Kralı :
Mösyö İvan Soubbotitch, Milletler Cemiyetinde Yugoslavya Krallığı Baş Delegesi;
Yöntemine uygun ve geçerli yetki belgelerini sunduktan sonra aşağıdaki hükümleri kararlaştırmışlardır :
 
Madde 1. Bağıtlı Yüksek Taraflar Boğazlarda denizden geçiş ve gidişgeliş serbestliği ilkesini kabul eder ve doğrularlar.
Bu serbestliğin kullanılması, bundan böyle işbu Sözleşme hükümleriyle düzenlenmiştir.
Kesim 1
Ticaret Gemileri
Madde 2. Barış zamanında, ticaret gemileri, bayrak ve yükü ne olursa olsun, gündüz ve gece, aşağıda 3. Maddenin hükümleri saklı kalmak üzere, hiç bir işleme [formalite] bağlı olmadan Boğazlardan geçiş ve gelişgidiş tam serbestliğinden yararlanacaklardır. Bu gemiler Boğazların hiçbir limanında durmaksızın transit olarak geçerlerse, Türk Makamlarınca alınması işbu Sözleşmenin 1. Ekinde öngörülen resim ya da harçlardan [charges] başka hiç bir resim ve harca bağlı tutulmayacaklardır.
Bu resim ve harçların alınmasını kolaylaştırmak için, Boğazlardan geçecek ticaret gemileri 3. Maddede yazılı Merkezin memurlarına adlarını, uyruklarını, tonajlarını, gidecekleri yeri ve nereden geldiklerini bildireceklerdir.
Klavuzluk ve römorkaj isteğe bağlı kalır.
Madde 3. Ege Denizinden ya da Karadenizden Boğazlara girecek her gemi, uluslararası sağlık hükümleri çerçevesinde Türk yasalarıyla [Reglements] konulmuş sağlık denetiminden geçmek için, Boğazların girişine yakın bir sağlık Merkezinde duracaktır. Deniz sağlık patentleri olan ya da işbu Maddenin 2. Fıkrasındaki hükümlerin kapsamı içine girmediklerini kanıtlayıcı bir Sağlık Açıklaması [Declaration] gösteren gemiler için denetleme, gündüz ve gece, en hızlı bir biçimde yapılacak ve hu gemiler Boğazlardan geçişleri arasında başkaca hiç bir durmaya zorlanmayacaktır.
İçinde veba, kolera, sarıhumma, lekelihumma ya da çiçek olayları olan ya da içinde 7 günde az bir zaman önce bu hastalıklar geçmiş bulunan gemiler ile, bulaşık bir limandan 24 saatin beş  atından az bir zamandan beri ayrılmış olan gemiler, Türk makamlarının gösterecekleri sağlık kolluğu memurların bindirmek üzere, yukarıdaki Fıkrada belirlenen sağlık Merkezinde duracaklardır. Bu nedenle hiç bir resim ve yüklem konulmayacak ve sağlık kolluğu memurları Boğazların çıkışındaki bir sağlık Merkezine indirileceklerdir.
Madde 4. Savaş zamanında Türkiye savaşan değilse, ticaret gemileri, bayrak ve yük ne olursa olsun, 2. ve 3. Maddelerde öngörülen koşullar içinde, Boğazlardan geçiş ve gidişgeliş serbestliğinden yararlanacaktır.
Kılavuzluk ve römorkaj isteğe bağlıdır.
Madde 5. Savaş zamanında, Türkiye savaşan ise, Türkiye ile savaş durumundaki bir ülkeye ilintili olmayan ticaret gemileri, düşmana hiç bir biçimde yardım etmemek koşulu ile, Boğazlarda geçiş ve gidişgeliş serbestliğinden yararlanacaktır.
Bu gemiler Boğazlara gündüz girecek ve geçiş her kez Türk Makamlarınca gösterilecek yoldan olacaktır.
Madde 6. Türkiye, kendisinin pek yakın bir savaş tehlikesi tehdidiyle karşılaştığı kanısında bulunduğu zamanda da 2. Madde hükümlerinin uygulanması sürdürülecektir. Ancak hu durumda gemilerin
Boğazlara gündüz girmeleri ve geçişin, her kez Türk makamlarınca gösterilen yoldan yapılması gerekir.
Klavuzluk, hu durumda, zorunlu kılınabilecek, ancak ücret alınmayacaktır.
Madde 7. "Ticaret Gemileri" deyimi işbu Sözleşmenin II. Kesiminde yazılı olanların dışındaki tüm gemileri kapsamı içine alır.
Kesim II
Savaş Gemileri
Madde 8. İşbu Sözleşme uyarınca savaş gemileri ve onların nitelikleri [specifications] ile tonajlarının hesabı için geçerli olacak tanım Sözleşmenin II. Ekinde gösterilen tanımdır.
Madde 9. Savaş donanmasının, sıvı olsun olmasın, yakıt taşıma için yapılmış olan yardımcı gemileri [Batiments auxiliaires] 13. Maddede öngörülen önbildirime bağlı tutulmayacak ve, Boğazları ayrı ayrı geçmek koşulu ile, 14. ve 18. Maddeler gereğince sınırlandırılmış tonajların hesabına girmeyecektir. Bununla birlikte, öbür geçiş koşulları konusunda savaş gemileri gibi işlem görecektir.
Yukarıdaki Fıkrada yazılı yardımcı gemiler, öngörülen kuraldışı işlemden ancak, yüzen hedeflere karşı en çok 105 milimetre çapındaki iki toptan ve hava hedeflerine karşı en çok 75 milimetre çapında iki silahtan fazlasını bulundurmuyorsa, yaralanabilecektir.
Madde 10. Barış zamanında hafif suüstü gemileri [batiments Iegers de surface] küçük savaş gemileri [petits navires de combat] ve yardımcı gemiler Karadenizde kıyısı olan Devletlere ilintili bulunsunlar ya da bulunmasınlar, bayrakları ne olursa olsun, hiç bir resim ve yükleme bağlı tutulmadan Boğazlardan geçiş serbestliğinden yararlanacaklardır; yeter ki, Boğazlara gündüz ve aşağıda 13. Madde ile onu izleyen Maddelerde öngörülen koşullara uygun biçimde girsinler.
Yukarıdaki Fıkrada yazılı sınıflara giren gemilerin dışındaki savaş gemileri ancak 1 1 . ve 12. Maddelerde öngörülen özel koşullar çerçevesinde geçiş hakkına sahip olacaklardır.
Madde 11. Karadenizde kıyısı olan Devletler 14. Maddenin 1. Fıkrasında yazılı tonajdan yüksek bir tonajda bulunan savaş hattı gemilerini [batiments de ligne], Boğazlardan, birer birer ve  yanlarında en çok iki torpito [torpilleur] olmak koşulu ile, geçirmek iznine sahiptirler.
Madde 12. Karadenizde kıyısı bulunan Devletler, bu Deniz dışında yaptırdıkları ya da satın aldıkları denizaltı gemilerini, eğer tezgaha konulma ya da satınalma işinden Türkiye'ye zamanında haber verilmişse, üslerine katılmak üzere, Boğazlardan geçirmek hakkına sahip olacaklardır.
Sözkonusu Devletlerin denizaltı gemileri, Türkiye'ye gerekli açık ve seçik bilgilerin verilmesi koşulu ile, Karadeniz dışındaki tezgahlarda onarılmak üzere de, Boğazlardan geçebilecektir.
Gerek birinci, gerek ikinci durumda denizaltı gemileri Boğazlardan birer birer, gündüz ve su üzerinden geçecektir. 
Madde 13. Savaş gemilerinin Boğazlardan geçmesi için Türkiye Hükümetine diplomasi yolu ile bir önbildirim yapılması gerekir. Bu önbildirimin normal süresi 8 gün olacaktır; ancak Karadenizde kıyısı bulunmayan Devletler için bu sürenin 15 güne çıkarılması umut edilir.
Bu önbildirimde gemilerin gidecekleri yer, adları, türleri ve sayısı ile gidişte geçiş ve, olacaksa, dönüşte geçiş günleri gösterilecektir. Günlerde her değişme 3 günlük bir önbildirime konu olacaktır.
Gidiş geçişinde Boğazlara giriş ilk önbildirimde gösterilen günden başlayarak 5 gün içinde olmalıdır. Bu sürenin sona ermesinden sonra, ilk önbildirimle özdeş koşullar içinde, yeni bir önbildirim yapılacaktır.
Geçiş sırasında, deniz kuvveti Komutam, durmaya gerek olmaksızın, Çanakkale ya da Karadeniz Boğazlan girişindeki bir işaret istasyonuna, komutası altındaki kuvvetin açık ve seçik bileşimini bildirecektir.
Madde 14. İşbu Sözleşmenin 11. Maddesinde ve III. Ekinde öngörülen duruınlar kapsam dışı kalmak üzere, Boğazlarda transit olarak bulunabilecek tüm yabancı deniz kuvvetlerinin en yüksek tonaj toplamı 15.000 tonu geçmeyecektir. 
Herhangi bir durumda yukarıdaki Fıkrada sözkonusu kuvvetler 9 gemiden çok olamaz.
Karadenizde kıyısı olan ya da olmayan Devletlere ilintili bulunup 17. Madde hükümleri uyarınca, Boğazlardaki bir limanı ziyaret eden gemiler bu tonajın içine girmeyecektir.
Geçiş sırasında hasara uğramış olan savaş gemileri de bu tonajın içine girmeyecektir. Bu gemiler onarım sırasında, Türkiye'nin çıkarmış olduğu özel güvenlik. hükümlerine bağlı kalacaktır.
Madde 15. Boğazlarda transit olarak bulunan savaş gemileri, taşımakta bulunabilecekleri hava ulaşım araçlarını [ aeronefs] hiç bir durumda kullanamazlar.
Madde 16. Boğazlarda transit olarak bulunan savaş gemileri, hasar ya da deniz arızası durumları kapsam dışında kalmak üzere, geçişleri için gerekli sürelerden fazla Boğazlarda kalamazlar.
Madde 17. Yukarıdaki Maddelerin hükümleri, herhangi bir tonaj ya da bileşime sahip bir deniz kuvvetinin, Türkiye Hükümetinin çağrısı üzerine, Boğazlardaki bir limana sınırlı bir süre için bir nezaket [courtoisie] ziyaretinde bulunmasına engel olmaz. Bu kuvvet Boğazlardan girişte izlediği yoldan ayrılmak zorundadır; şu da var ki, 10, 14. ve 18. Maddeler hükümleri uyarınca, Boğazlardan transit olarak geçmek için gerekli koşullara uygun bulunuyorsa bu zorunluğun dışında kalır.
Madde 18. 1 - Karadenizde kıyısı bulunmayan Devletlerin barış zamanında bu denizde bulundurabilecekleri tonaj toplamı şöylece sınırlandırılmıştır :
a) Aşağıdaki (b) Fıkrasında öngörülen durum kapsam dışında kalmak üzere, sözkonusu Devletlerin toplam tonajı, 30.000'i aşmayacaktır.
b) Eğer herhangi bir zamanda Karadenizin en güçlü donanmasının tonajı, işbu Sözleşmenin imzası gününde bu Denizde en güçlü olan donanmanın tonajını en az 10.000 ton aşarsa, (a) Fıkrasında yazılı olan 30.000 tonajlık toplam o ölçüde ve en çok 45.000 tona varıncaya değin, artırılacaktır. Bu amaçla, her kıyı Devleti, işbu Sözleşmenin IV. Eki uyarınca, Türk Hükümetine her yılın 1 Ocak ve 1 Temmuz günlerinde Karadenizdeki donanmasının tonaj toplamını bildirecek ve Türk Hükümeti de bu bilgiyi öbür Bağıtlı Yüksek Taraflar ile Milletler Cemiyeti Genel Sekreterine iletecektir.
c) Karadenizde kıyısı bulunmayan Devletlerden herhangi birinin bu Denizde bulundurabileceği tonaj yukarıdaki (a) ve (b) Fıkralarında yazılı tonajın üçte ikisini geçmeyecektir.
d) Bununla birlikte, Karadenizde kıyısı bulunmayan bir ya da bir kaç Devlet bu Denize insancıl bir amaçla deniz kuvvetleri göndermek isterse, toplamı hiç bir durumda [hypothese] 8.000 tonu geçemeyecek olan bu kuvvetler, işbu Sözleşmenin 13. Maddesinde yazılı önbildirime gerek olmaksızın aşağıdaki koşullar içinde Türk Hükümetinden alacakları izin üzerine Karadenize girebilecektir. Eğer yukarıda (a) ve (b) Fıkralarında gösterilen tonaj toplamı dolmamışsa ve gönderilmesi istenilen kuvvetlerle birlikte bu aşılmayacak ise, Türk Hükümeti kendisine yapılan istemi aldıktan sonra en kısa bir süre içinde sözkonusu izni verecektir. Eğer anılan toplam tonaj daha önce kullanılmış bulunuyorsa ya da gönderilmesi istenilen kuvvetlerle birlikte bu toplam aşılmış olacaksa, Türk Hükümeti bu izin isteminden Karadenizde kıyısı bulunan öteki Devletlere gecikmeksizin bilgi verecek ve, eğer bu Devletler kendilerine bilgi verilmesinden 24 saat sonra bir itirazda bulunmazlar ise, ilgili Devletlere, istemleri konusunda verdiği kararı en geç 48 saatlik bir kolaylık süresi içinde bildirecektir.
Karadenizde kıyısı olmayan Devletlerin deniz kuvvetlerinin, Karadenize bundan sonraki her girişi ancak yukarıdaki (a) ve (h) Fıkralarında yazılı toplam tonajın olanak verdiği ölçüde yapılacaktır.
2. Karadenizde bulunmalarının amacı ne olursa olsun, kıyısı bulunmayan Devletlerin savaş gemileri hu Denizde 21 günden çok kalamayacaktır.
Madde 19. Savaş zamanında, Türkiye savaşan değilse, savaş gemileri 10-18. Maddelerde belirtilen koşullar içinde, Boğazlardan tam bir geçiş ve gidişgeliş serbestliğinden yararlanacaktır.
Bununla birlikte, savaşan herhangi bir Devletin savaş gemilerinin Boğazlardan geçmesi yasak olacaktır. Şu da var ki, işbu Sözleşmenin 25. Maddesinin uygulanması kapsamına giren durumlar ve Milletler Cemiyeti Yasası çerçevesi içinde yapılmış olup, bu Yasanın 18. Maddesi uyarınca, Kütüğe yazılmış ve yayımlanmış bulunan ve Türkiye'yi bağlayan bir karşılıklı yardımlaşma [ Assistance Mutuelle] Andlaşması uyarınca saldırıya uğrayan bir devlete yapılacak yardım durumu bu kuralın dışında kalır.
Yukarıdaki Fıkrada yazılı kuraldışı durumlarda 10-18. Maddelerde gösterilen sınırlamalar uygulanmayacaktır.
Yukarıdaki İkinci Fıkrada konulan geçiş yasağına karşın, Karadenizde kıyısı bulunan ya da bulunmayan savaşan Devletle ilintili olup da bağlı bulundukları limandan ayrılmış durumdaki savaş gemileri o limanlara geri dönmek iznine sahiptir.
Savaşan Devlet gemilerinin Boğazlarda herhangi bir yakalama [capturc] ya da görme hakkı (Droit de visite] kullanmaları ve herhangi bir düşmanca eylemde bulunmaları yasaktır.
Madde 20. Savaş zamanında Türkiye savaşan durumda ise, 10-18. Maddeler hükümleri uygulanmayacaktır; savaş gemilerinin geçmesi tümüyle Türk Hükümetinin kararına bağlı olacaktır.
Madde 21. Türkiye, kendisini pek yakın bir savaş tehlikesi tehdidiyle karşılaştığı kanısında ise, işbu Sözleşmenin 20. Maddesi hükümlerini uygulamak hakkına sahip olacaktır.
Yukarıdaki Fıkranın Türkiye'ye verdiği olanağın (faculte] Türkiye tarafından kullanılmasından önce Boğazlardan geçmiş, böylece bağlı bulundukları limanlardan ayrılmış olan savaş gemileri o limanlara dönebilecektir. Bununla birlikte, şu da kararlaştırılmıştır ki, Türkiye, işbu Maddenin uygulanmasına, tutumu yüzünden, neden olan Devletin gemilerini bu haktan yararlandırmayabilir.
Türk Hükümeti, yukarıdaki Birinci Fıkranın kendisine verdiği olanağı kullanırsa, hu konuda Bağıtlı Yüksek Taraflar ile Milletler Cemiyeti Genel Sekreterine bir bildiri gönderecektir.
Milletler Cemiyeti Konseyi, üçte iki çoğunlukla, Türkiye'nin böylece aldığı önlemin haklı olmadığına karar verirse ve işbu Sözleşmenin imzacısı Bağıtlı Yüksek Tarafların çoğunluğu da bu görüşte ise, Türk Hükümeti sözkonusu önlemleri ve işbu Sözleşmenin 6. Maddesi uyarınca alınmış olabilecek önlemleri kaldırmağı yükümlenir.
Madde 22. İçinde veba, kolera, sarıhumma, lekelihumma ya da çiçek olayları olan ya da içinde 7 günden az bir zamandan önce hastalıklar görülmüş bulunan savaş gemileri ile bulaşık limandan 24 saatin beş katından az bir zamandan beri ayrılmış olan savaş gemileri, Boğazları karantina altına geçecek ve, Boğazların bulaştırılmasına olanak vermemek için, gerekli korunma önlemlerini gemi araçlariyle almak zorunda olacaktır.
Kesim III
Hava Ulaşım Araçları
Madde 23. Sivil hava ulaşım araçlarının Akdeniz ile Karadeniz arasında geçişini sağlamak için, Türk Hükümeti Boğazların yasak bölgeleri dışında bu geçişe ayrılan hava yollanın gösterecektir; sivil hava ulaşım araçları, Türk Hükümetine düzenli olmayan [occasionnel, arızi] uçuşlar için 3 gün önce bir önbildirim ve düzenli servis uçuşları için geçiş günlerini belirleyen genel bir önbildirimde bulunarak, bu yolları kullanabileceklerdir.
Öte yandan, Boğazların yeniden askerselleştirilmesine karşın, Türkiye Hükümeti Türkiye' de yürürlükteki hava gidişgeliş düzenlemeleri [Reglementation] uyarınca, Avrupa ile Asya arasında Türk toprakları üstünden uçmalarına izin verilmiş olan sivil hava ulaşım araçlarının, tam bir güvenle geçmeleri için gerekli kolaylığı gösterecektir. Uçuş izni verilmiş olan durumlar için Boğazlar bölgesinde izlenecek yol zaman zaman gösterilecektir.
Kesim IV
Genel Hükümler
Madde 24. Boğazlar Rejimine ilişkin 24 Temmuz 1923 günlü Sözleşme uyarınca kurulmuş olan Uluslararası Komisyonun yetkileri Türk Hükümetine geçirilmiştir.
Türk Hükümeti 11., 12., 14., ve 18. Maddelerin uygulanmasıyla ilgili istatistikleri toplamağı ve vermeği yükümlenir.
Türk Hükümeti bu Sözleşmenin savaş gemilerinin Boğazlardan geçişine ilişkin olan her hükmünün uygulanmasını gözetecektir.
Türk Hükümeti, yabancı bir deniz kuvvetinin yakında Boğazlardan geçeceğinden haberi olur olmaz, bu kuvvetin bileşimini, tonajını, Boğazlara giriş için öngörülen günü ve, gerektiğinde, olası dönüş gününü Bağıtlı Yüksek Tarafların Ankara'daki Temsilcilerine bildirecektir.
Türk Hükümeti, Boğazlarda yabancı savaş gemilerinin gidişgelişini gösteren ve gerek ticarete, gerek işbu Sözleşmede öngörülen deniz ve hava gidişgelişine yararlı her türlü bilgileri içeren yıllık bir raporu Milletler Cemiyeti Genel Sekreterliği ile Bağıtlı Yüksek Taraflara sunacaktır.
Madde 25. İşbu Sözleşmenin hiç bir hükmü Türkiye için ya da Milletler Cemiyeti üyesi herhangi bir başka Bağıtlı Yüksek Taraf için Milletler Cemiyeti Yasasından doğan haklan ve yükümleri zedelemez.
Kesim V
Son Hükümler
Madde 26. İşbu Sözleşmede en kısa bir zamanda onaylanacaktır.
Onay belgeleri, Paris'te Fransız Cumhuriyeti Hükümeti Arşiv Dairesine konulacaktır.
Japon Hükümeti, onayın yapılmış olduğunu Paris'teki Diplomatik Temsilcisi aracılığı ile Fransız Cumhuriyeti Hükümetine bildirmekle yetinebilecek ve, bu durumda, onay belgesini en kısa zamanda gönderecektir.
Türkiye'ninki ile birlikte, 6 onay belgesi sunulur sunulmaz, bir sunma tutanağı düzenlenecektir. Bu bakımdan, yukarıki Fıkrada öngörülen bildiri, onay belgesi sunulması anlama gelecektir.
İşbu Sözleşme bu tutanağın yapıldığı gün yürürlüğe girecektir.
Fransız Hükümeti bundan önceki Fıkrada öngörülen tutanak ile daha sonra sunulacak onay belgelerinin sunma tutanaklarının aslına uygun birer örneğini Bağıtlı Yüksek Tarafların tümüne verecektir.
Madde 27. İşbu Sözleşme, yürürlüğe girişinden başlayarak, 24 Temmuz 1923 günlü Lozan Barış Andlaşmasının imzacısı herhangi bir Devletin katılmasına açıktır.
Bu katılma Fransız Hükümetine yapılan bildiri gününden başlayarak geçerli olacaktır.
Madde 28. İşbu Sözleşme, yürürlüğe girdiği günden başlamak üzere, 20 yıllık bir süre için geçerli olacaktır.
Bununla birlikte, işbu Sözleşmenin 1. Maddesinde doğrulanan geçiş ve gidişgeliş serbestliği ilkesinin süresi sonsuzdur.
Sözkonusu 20 yıllık sürenin sona ermesinden iki yıl önce hiç bir Bağıtlı Yüksek Taraf, Fransız Hükümetine bir sona erdirme önbildirisi vermemişse, Sözleşme sona erdirici bir önbildiri gönderilmesi gününden başlamak üzere, 2 yıl geçinceye dek yürürlükte kalacaktır. Bu önbildiri Fransız Hükümetince Bağıtlı Yüksek Taraflara bildirilecektir.
İşbu Sözleşme, bu Madde hükümleri uyarınca sona erdirilmişse, Bağıtlı Yüksek Taraflar, yeni bir Sözleşmenin hükümlerini saptamak üzere toplanacak bir Konferansta temsilci bulundurmak konusunda anlaşmışlardır.
Madde 29. İşbu Sözleşmenin yürürlüğe girmesinden başlayarak her beş yılın sonunda Bağıtlı Yüksek Taraflardan her biri, Sözleşmenin bir ya da bir kaç hükmünün değiştirilmesini önerme girişiminde bulunabilir.
Yüksek Bağıtlı Taraflardan birisince yapılacak yeniden gözden geçirme [revision] istemi, kabul edilebilir olmak için, 14. ya da 18. Maddelerin değiştirilmesi sözkonusu ise, ayrıca başka bir Yüksek Bağıtlı Taraf ve, eğer öteki Maddelerden herhangi birinin değişmesi sözkonusu ise, ayrıca iki Yüksek Bağıtlı Tarafça desteklenmiş olmalıdır.
Böylece desteklenen yeniden gözden geçirme istemi 5 yıllık sürenin sona ermesinden 3 ay önce Bağıtlı Yüksek Tarafların her birine bildirecektir.
Bu bildiri önerilen değişikliklerin niteliğini ve gerekçelerini içerecektir.
Bu öneriler üzerinde diplomasi yolu ile sonuca varmak olanağı bulunmazsa, Bağıtlı Yüksek Taraflar bu konuda toplanacak bir Konferansta temsilci bulunduracaklardır.
Bu Konferans ancak oybirliği ile kararlar alabilecektir; ancak 14. Madde ve 18. Maddeye ilişkin gözden geçirme işi bu hükmün dışında kalıp onlar için Bağıtlı Yüksek Tarafların dörtte üç çoğunluğu yeterlidir.
Bu çoğunluk, Türkiye içinde olmak üzere, Karadenizde kıyısı bulunan Devletlerin dörtte üçünü içerecek biçimde hesaplanacaktır.
Bu hükümlere olan inançla, adları yukarıda yazılı yetkili Temsilciler işbu Sözleşmeyi imza etmişlerdir.
Montreux'de, 20 Temmuz 1936 günü, 11 örnek olarak düzenlenmiştir.
Bunlardan yetkili Temsilcilerce mühürlenmiş birinci örnek Fransız Cumhuriyeti Arşivlerine konulacaktır. Öbür örnekler de imzacı Devletlere sunulacaktır.
 
 

N.P.NICOLAEV

N. TITULESCO

Pierre NEICOV

Cons. CONTZESCO

J. PAUL-BONCOUR

V. V. PELLA

H. PONSOT

Dr. R.ARAS

STANLEY

Suad DAVAZ

S. M. BRUCE

N. MENEMENCIOGLU

N. POLITIS

Asim GÜNDÜZ

Raoul BIBICA-ROSETTI

N. SADAK

 

Maxime LITVINOFF

 

Dr. I. V. SOUBBOTITCH

 

Aşağıda imzası bulunan Japonya yetkili Temsilcileri, işbu Sözleşme hükümlerinin, Milletler Cemiyeti üyesi bulunmayan bir Devlet olarak, Japonya'nın durumunu, gerek Milletler Cemiyeti Yasası, gerek o Yasa çerçevesinde yapılmış karşılıklı yardımlaşma Andlaşmaları karşısında hiç bir biçimde değiştirmediğini ve Japonya'nın, özellikle 19. ve 25. Maddeler hükümleri çerçevesinde, bu Yasa ve bu Andlaşmalar konusunda değerlendirme serbestliğini tümüyle saklı tuttuğunu, Hükümetleri adına açıklarlar.

N. SATO
MASSA - AKTİ HOTTA
 
EK 1
1 . İşbu Sözleşmenin 2. Maddesi uyarınca alınabilecek olan resimler ve harçlar aşağıdaki çizelgede gösterilenler olacaktır. Türk Hükümetinin bu resim ve harçlardan kabul edebileceği indirimler, bayrak farkı gözetilmeksizin, uygulanacaktır.
Yapılan Hizmetin Niteliği Her net oylum tonilatosu [Net register tonnage] üzerinden alınacak resim ya da harç tutan altın Frank (Şu sırada 100 kuruş yaklaşık 2,5 Franktır).
a) Sağlık kontrolü
0.075
b) Fenerler, ışıklı şamandıralar, geçit şamandıraları :
 
800 Tona dek...
0.42
800 Tondan yukarısı
0.21
c) Kurtarma hizmeti :
Bu, Kurtarma sandalları, halat bağlayıcı roket İstasyonları, Sis düdükleri, Radyo farlar ile (b) Fıkrasına girmeyen ışıklı Şamandıralar ya da o türden başka tesisleri de kapsamı içine alır.
0.10
   
2. İşbu Ekin 1. Paragrafına bağlı çizelgede gösterilen resimler ve harçlar Boğazlardan iki kez geçiş içindir (Başka deyişle, Ege Denizinde Karadenize bir geçiş ve Ege Denizine dönüş ya da Karadenizden Ege Denizine Boğazlardan bir geçiş ve sonra, Karadenize dönüş) ; bununla birlikte, eğer ticaret gemisi gidiş seferi için Boğazlara girdiği günden haşlayarak 6 aydan çok bir zaman sonra, duruma göre, Ege Denizine ya da Karadenize dönmek üzere Boğazlardan yeniden geçerse, hu gemi, bayrak farkı gözetilmeksizin, hu resim ve harçları ikinci kez ödemekle yükümlü tutulur.
3. Eğer bir ticaret gemisi gidiş geçişinde, dönmeyeceğini bildirirse, işbu Ekin 1 . Paragrafının (b) ve (c) Fıkralarında yazılı resim ve harçlar konusunda tarifenin yansını ödeyecektir.
4. İşbu Ekin 1 . Paragrafına bağlı çizelgede tanımlanan sözkonusu hizmetlerin gerektirdiği harcamaları karşılamak ve yedek akçesi ya da akla uygun bir döner sermaye bulundurmak için yeterli ölçüden yüksek olmayacak resim ve harçlar, ancak işbu Sözleşmenin 29. Maddesi hükümleri uygulanmak koşulu ile, arttırılacak ya da bütünlenecektir.
Bunlar ödeme günlerindeki kambiyo fiatına göre altın Frank ya da Türk parası olarak ödenir.
5. Ticaret gemileri, klavuzluk ve römorkaj gibi isteğe bağlı hizmetler için, böyle bir hizmet, gemilerin acente ya da kaptanlarının istemi üzerine, Türk makamlarınca gerekli biçimde yapılmışsa, resim ve harç ödemekle yükümlü tutulabilirler. Türk Hükümeti işbu isteğe bağlı hizmetlerin yapılması için alınacak resim ve harçların tarifesini zaman zaman açıklar.
6. İşbu tarifeler, 5. Maddenin uygulanması yoluyle, sözkonusu hizmetlerin zorunlu kılındığı durumlarda artırılmayacaktır.
 
EK Il
(İşbu Ekin metinleri 25 Mart 1936 günlü Londra Deniz Sözleşmesinden alınmıştır)
A - Taşırdığı su ağırlığı ölçütü [Deplacement·type, Maimahreç esası]
1 . Bir suüstü gemisinin [Batiment de surface] taşırdığı su ağırlığı ölçütü, tüm mürettebat ve makine ve kazanlarını (gerekli yakıt ve yedek su sayılmaksızın), tüm silahlarım ve hertürlü savaş mühimmatını [munitions ], döşemlerini [instalations ], donatımını [ equipements ], yiyeceklerini, mürettebatı için tatlı suyunu, çeşitli erzakım [ approvisionnements ], savaş zamanında taşıyacağı her türlü aletleri ile yedek parçalarını bulunduran yapımı bitirilmiş ve denize açılmağa hazır bir geminin taşırdığı suyu [deplacement] gösterir.
2. Bir denizaltı gemisinin taşırdığı su ağırlığı ölçütü, tüm mürettebatı ve motör aygıtı [ appareil moteur] ile denize açılmaya hazır olup yakıtı, yağlama yağı, tatlı suyu ve her türlü "ballast" suyu sayılmaksızın, tüm silahlarını ve her türlü savaş mühimmatını, döşemlerini donatımını, mürettebatın yiyeceklerini ve savaş zamanında taşıyacağı her türlü aletleri ile yedek parçalarını bulunduran yapımı bitirilmiş geminin, dalma sarnıçlarının suyu olmaksızın, su üzerinde taşırdığı suyu gösterir.
3. "Ton" terimi, "metrik ton" denilmedikçe, 1.016 Kilogramlık (2.240 librelik) bir tonu belirler.
B - Sınıflar [classes]
1. Savaş hattı gemileri [Batiments de ligne, hattıharb] aşağıdaki iki altı sınıftan birine ilintili olan suüstü savaş gemileridir.
a) Uçak gemileri [Batiments porte-aeronefs, Tayyare ana gemileri], yardımcı gemiler [Batiments auxiliaires] ya da (b) alt sınıfa ilintili savaş hattı gemilerinin dışındaki, taşırdığı su ağırlığı 10.000
(10.160 metrik) tondan çok olan ya da 203 milimetre (8 pus) çapından büyük bir top taşıyan suüstü savaş gemileri;
b) Uçak gemileri dışında, taşırdığı su ağırlığı 8.000 (8.128 metrik) tondan çok olmayan ve 203 milimetre (8 pus) çapından büyük bir top taşıyan suüstü savaş gemileri.
2. Uçak gemileri, taşırdığı su ağırlığı ne olursa olsun, özellikle uçak taşımak ve bunları denizde harekete geçirmek için yaptırılmış ya da donatılmış [amenage] suüstü savaş gemileridir. Eğer bir savaş gemisi özellikle uçak taşımak ve bunları denizde harekete geçirmek için yapılmış ya da donatılmış değilse, bu gemiye inme ya da havalanma güvertesinin yaptırılması, onun uçak gemileri sınıfına girmesini gerektirmez.
Uçak gemileri sınıfı aşağıda gösterilen iki alt sınıfa ayrılır :
a) Uçakların havalanabilecekleri ya da konabilecekleri bir güverteye sahip gemiler;
b) Yukarıdaki (a) Fıkrasında belirlenen bir güverteye sahip olmayan gemiler.
3. Hafif suüstü gemileri [Batiments Iegers de surface ], uçak gemileri, küçük savaş gemileri ya da yardımcı gemiler dışında olarak, taşırdığı su ağırlığı 100 (102 metrik) tondan çok olmakla birlikte 10.000 (10.160 metrik) tonu geçmeyen ve 203 milimetre (8 pus) çapından büyük top taşımayan suüstü savaş gemileridir.
Hafif suüstü gemileri sınıfı şu üç ikincil sınıfa ayrılır :
a) 155 milimetre (6.1 pus) çapından büyük top taşıyan gemiler;
b) 155 milimetre (6.1 pus) çapından büyük top taşımayan ve taşırdığı su ağırlığı 3.000 (3.048 metrik) tondan çok olan gemiler;
c) 155 milimetre (6,1 pus) çapından büyük top taşımayan ve taşırdığı su ağırlığı 3.000 (3.048 metrik) tonu aşmayan gemiler.
4. Denizaltı gemileri denizin yüzünün altında yüzmek üzere yapılmış tüm gemilerdir.
5. Küçük savaş gemileri, yardımcı gemiler dışında olup taşırdığı su ağırlığı 100 (102 metrik) tondan çok olmakla birlikte, 2.000 (2.032 metrik) tonu aşmayan ve aşağıda yazılı niteliklerin hiç birine sahip bulunmayan suüstü savaş gemileridir :
a) 155 milimetre (6,1 pus) çapından büyük bir topu bulunmak;
b) Torpil atmak için yapılmış ya da donatılmış olmak;
c) 20 mili aşan bir hızla gidebilmek üzere yapılmış olmak;
6. Yardımcı gemiler, askersel filoya bağlı olup taşırdığı su ağırlığı 100 (102 metrik) tondan çok bulunan, normal olarak filoya hizmet için ya da asker taşınmasında ya da savaşan gemilerin işlerinden başka herhangi bir hizmette kullanılan, savaşa katılmak üzere özellikle yapılmamış ve aşağıdaki özelliklere sahip bulunmayan suüstü gemileridir.
a) 155 milimetre (6,1 pus) den büyük bir çapta top taşımak;
b) 76 milimetre (3 pus) den büyük bir çapta sekiz toptan fazla top taşımak;
c) Torpil atmak için yapılmış ya da donatılmış bulunmak;
d) Zırhlı levhalarla korunmak üzere yapılmış olmak;
e) 28 mili aşan bir hızla gidebilmek için yapılmış olmak;
f) Uçakları denizde harekete getirmek üzere özellikle yapılmış ya da donatılmış olmak;
g) Uçak uçurmak için ikiden çok aygıta sahip bulunmak.
C - Yaşını doldurmuş gemiler- :
Aşağıdaki sınıflara ve alt sınıflara giren gemiler yapılışlarından sonra, karşılarında gösterilen yıllar geçince, "yaşını doldurmuş" sayılacaktır.
a) Bir savaş hattı gemisi için
b) Bir uçak gemisi için
26 sene
20 sene
c) (a) ve (h) alt sınıflarından bir hafif suüstü gemisi için :
i) 1 Ocak 1920'den önce tezgaha konulmuş ise
ii) 31 Aralık 1919'dan sonra tezgaha konulmuş ise
d) ( c) alt sınıfına giren bir hafif suüstü gemisi için
16 sene
20 sene
16 sene
e) Bir denizaltı gemisi için 13 sene
 
EK III
Japonya donanmasına ilintili aşağıda yazılı olan yaşını doldurmuş üç Okul Gemisinden iki geminin Boğazlardaki limanları birlikte ziyaretine izin verilmesi kararlaştırılmıştır.
Bu iki geminin toplam tonajı bu durumda 15.000 tona eşit sayılacaktır.
  Tezgaha konulma günü  Hizmete girme günü  Taşırdığı su ölçütü (Ton)  Silahları
Asama  20.X.1896  18.IIl.1899 9.240
IV x 200 mm
XII x 150 mm.
Yakumo  l.IX.1898 20.VI.1900 9.010
IV x 200 mm.
XII x 150 mm.
lwate  11.XI.1898  18.III.1901 9.180
IV x 200 mm.
XII x 150 mm.
 
EK IV
1. İşbu Sözleşmenin 18. Maddesinde yazılı Karadenizde kıyısı bulunan Devletlere ilintili donanmaların tonaj toplamının hesabına girecek gemilerin sınıfları ve alt sınıfları şunlardır :
Savaş hattı gemileri :
(a) alt-sınıfı
(b) alt-sınıfı
Uçak gemileri :
(a) alt-sınıfı
(b) alt-sınıfı
Hafif suüstü gemileri :
(a) alt-sınıfı
(b) alt-sınıfı
(c) alt-sınıfı
Denizaltı gemileri :
İşbu Sözleşmeye ekli II Sayılı Ekteki tanımlara göre :
Tonaj toplamının hesabında gözönünde tutulması gereken taşırdığı su ağırlığı, 111 Sayılı Ekte tanımlanan taşırdığı su ağırlığı ölçütüdür.
O Ekte tanımlandığı üzere, ancak "yaşını doldurmamış" gemiler hesaba katılacaktır.
2. 18. Maddenin (b) Fıkrasında öngörülen bildiri, ayrıca işbu Ekin 1. Fıkrasında yazılı sınıf ve alt-sınıf gemilerinin tonaj toplamını da göstermesi gerekir.
 
PROTOKOL
Bugünkü Sözleşmeyi imza ettikleri sırada, aşağıda imzalan bulunan yetkili Temsilciler, Hükümetlerini yükümlülük altına sokarak, aşağıdaki hükümleri kabul ettiklerini açıklarlar :
1 . Türkiye, anılan Sözleşmenin giriş kesiminde tanımlanan Boğazlar Bölgesini hemen yeniden askerselleştirebilecektir [remilitariser].
2. 15 Ağustos 1936 gününden başlayarak, Türk Hükümeti, bu Sözleşmede belirlenen rejimi geçici olarak uygulayacaktır.
3. İşbu Protokol bugünden başlamak üzere geçerli olacaktır. Montreux'de, 20 Temmuz 1936 günü düzenlenmiştir.
 
N. P. NICOLAEV

N. TITULESCO

Pierre NEICOV

Cons. CONTZESCO

J. PAUL-BONCOUR V. V. PELLA
H. PONSOT Dr. R. ARAS
STANLEY

Suad DAVAZ

S. M. BRUCE N. MENEMENCİOĞLU
N. POLITIS

Asım GÜNDÜZ

Raoul BIBICA-ROSETTI

N. SADAK
N. SATO (ad referendum)
Maxime LITVINOFF
MASSA - AKTİ HOTTA (ad referendum)

Dr. I. V. SOUBBOTITCH

 

 

İTTİFAK ANDLAŞMASI


Kıbrıs Cumhuriyeti, Yunanistan ve Türkiye,


I - Sulhu idame ettirmek ve birbirlerinin güvenliğini muhafaza etmek müşterek arzusu ile,
II - Sulhun ve güvenliğin muhafazası hususundaki gayretlerinin Birleşmiş Milletler Andlaşmasının prensiplerine uygun olduğunu nazara alarak, aşağıda gösterildiği üzere anlaşmaya varmışlardır: —

Madde - I.

Yüksek Akit Taraflar, müşterek savunmaları için iş birliği yapmayı ve bu savunma dolayısiyle çıkan meseleler hakkında birbirleri ile istişare1 etmeyi taahhüt ederler.

Madde - II.

Yüksek Akit Taraflar, Kıbrıs Cumhuriyetinin bağımsızlığına veya toprak bütünlüğüne karşı, doğrudan doğruya veya dolayısiyle, yöneltilen her hangi bir hücum veya saldırganlığa mukavemet etmeyi taahhüt ederler.

Madde - III.

Bu ittifakın maksatları bakımından ve yukarıda gösterilen amaca erişmek için, Kıbrıs Cumhuriyeti toprağında bir Üçlü Karargâh kurulur.

Madde - IV.

Yunanistan ve Türkiye, bu suretle kundan Üçlü Karargâha, bu Andlaşmaya Ek I numaralı protokolda gösterilen askerî birliklerle katılacaklardır.
Bu Birlikler, Kıbrıs Cumhuriyeti ordusunun talim ve terbiyesini Bağlıyacaklardır.

Madde - V. 

Üçlü Karargâhın Kumandanlığı, her biri bir sene müddetle olmak üzere, münavebe ile, hale göre, Yunanistan ve Türkiye Hükümetleri ve Kıbrıs Cumhuriyetinin Cumhurbaşkanı ve Cumhurbaşkanı Muavini tarafından tâyin edilecek olan bir Yunan, bir Türk ve bir Kıbrıslı general subayı tarafından deruhde edilir.

Madde - VI.

Bu andlaşma, imzalandığı tarihten itibaren yürürlüğe girer. Yüksek Akit Taraflar, bu Andlaşmanın tatbikatı gerektirdiği takdirde, ek anlaşmalar akdedeceklerdir.
Yüksek Akit Taraflar, bu Andlaşmayı, en erken bir zamanda, Birleşmiş Milletler Andlaşmasının 102. maddesine uygun olarak Birleşmiş Milletler Sekreteryası nezdinde kaydettireceklerdir.

EK PROTOKOL

NO. I

I- Üçlü Karargâha katılacak olan Yunan ve Türk birlikleri, sırayla, dokuz yüz elli Yunan subay, astsubay ve 'erden ve altı yüz elli Türk subay, astsubay ve erden terekküb edecektir.

II - Kıbrıs Cumhuriyetinin Cumhurbaşkanı ve Cumhurbaşkanı Muavini, anlaşarak hareketle, Yunan ve Türk Hükümetlerinden Yunan ve Türk birliklerini artırmayı veya azaltmayı talep edebilirler.

III - Üçlü Karargâha katılan Yunan ve Türk birliklerinin kamplarının yerleri, hukukî statüleri, gümrük resimleri ve vergilere dair muafiyetleri ve kolaylıkları, bunlardan başka muafiyet ve imtiyazları ve yukarda mezkûr Karargâhın teşkilâtına ve çalışmasına mütaallik her hangi diğer askerî ve teknik meselelerin, İttifak Andlaşmasının yürürlüğe girdiği tarihte veya evvel yürürlüğe girecek olan bir Hususi Sözleşme ile  kararlaştıracakları hakkında mutabakata varılmıştır.

IV - Kezalik, Üçlü Karargâhın Kıbrıs Anayasası Karma Komisyonunun görevlerini tamamlamasından sonra üç ay zarfında kurulacağı ve başlangıç devresinde Kıbrıs Cumhuriyetinin silâhlı kuvvetlerinin talim ve terbiyesi ile görevli mahdut sayıda subaydan teşekkül edeceği hakkında da mutabakata varılmıştır. Yukarda mezkûr Yunan ve Türk birlikleri, Kıbrıs'a İttifak Anlaşmasının imzalandığı gün geleceklerdir.

EK PROTOKOL

No: II.

Madde - I.

Kıbrıs, Yunanistan ve Türkiye Dışişleri Bakanlarından müteşekkil bir Komite kurulacaktır. Bu Komite, Üçlü İttifakın en yüksek siyasi organı olacak ve üç müttefik memleketin Hükümetlerinin kendisine sunmayı kararlaştıracakları İttifakı ilgilendiren her hangi bir meseleyi tetkik edebilecektir.

Madde - II.

Bakanlar Komitesi, yılda bir defa olağan oturum halinde toplanacaktır. İvedi bir mesele çıktığında Bakanlar Komitesi, İttifakın üyelerinden birinin, talebi üzerine Başkan tarafından hususi oturum halinde toplantıya çağrılabilir.

Bakanlar Komitesinin kararları ittifakla alınacaktır.

Madde - III.

Üç Dışişleri Bakanından her biri sıra ile ve bir yıl süre ile Bakanlar Komitesine Başkanlık edecektir. Başka türlü kararlaştırılmış olmadıkça, Komitenin olağan oturumları Başkanın memleketinin başşehrinde yapılacaktır. Başkan, görevini yaptığı yıl içinde, Bakanlar Komitesinin olağan ve hususi oturumlarına başkanlık edecektir.

Komite, görevinin ifası için lüzumlu gördüğü zaman tâli teşekküller kurabilir. 

Madde -IV.

İttifak Andlaşması ile kurulan Üçlü Karargâh, görevlerinin ifasında Bakanlar Komitesine karşı sorumlu olacaktır. Komitenin olağan oturumu esnasında, Karargâhın faaliyetlerinin teferruatlı dökümünü muhtevi yıllık bir raporu Komiteye sunacaktır.

GARANTİ ANDLAŞMASI

 

Bir taraftan Kıbrıs Cumhuriyeti, diğer taraftan Yunanistan, Türkiye ve Büyük Britanya ve Şimalî - İrlanda Birleşik Kırallığı,

I - Kıbrıs Cumhuriyetinin, Anayasasının temel maddeleri ile kurulan ve düzenlenen bağımsızlığının, toprak bütünlüğünün ve güvenliğinin tanınması ve idame edilmesinin müşterek menfaatleri iktizasından olduğunu mülâhaza ederek,

II - Bu Anayasa ile ihdas edilen düzene riayeti sağlamak maksadiyle işbirliği yapmayı arzu ederek, aşağıda gösterildiği üzere anlaşmaya varmışlardır : —

Madde I

Kıbrıs Cumhuriyeti, bağımsızlığının, toprak bütünlüğünün ve güvenliğinin idamesini ve aynı zamanda Anayasasına riayet edilmesini sağlamayı taahhüt eder. Kıbrıs Cumhuriyeti, her hangi bir devlet ile, tamamen veya kısmen, her hangi bir siyasi veya iktisadi birliğe katılmamayı taahhüt eder. Bu itibarla, her hangi diğer bir devlet ile birleşmeyi veya Adanın taksimini, doğrudan doğruya veya dolayısiyle, teşvik edecek her nevi hareketi yasak ilân eder.

Madde II

Yunanistan, Türkiye ve Birleşik Kırallık, Kıbrıs Cumhuriyetinin bu andlaşmanın 1. maddesinde gösterilen taahhütlerini nazara alarak, Kıbrıs Cumhuriyetinin bağımsızlığını, toprak bütünlüğünü ve güvenliğini ve aynı zamanda Anayasasının temel maddeleri ile kurulan nizamı tanırlar ve garanti ederler.
Yunanistan, Türkiye ve Birleşik Kırallık, aynı şekilde, kendilerini ilgilendirdiği nisbette, Kıbrıs'ın her hangi diğer bir Devlet ile birleşmesini veya Adanın taksimini, doğrudan doğruya veya dolayısiyle, teşvik etmek gayesini güden her hangi bir hareketi yasak etmeyi taahhüt ederler.

Madde III

Kıbrıs Cumhuriyeti, Yunanistan ve Türkiye, Kıbrıs Cumhuriyetinin tesisi zamanında Birleşik Kırallığın hükümranlığında kalan bölgelerin bütünlüğüne riayet etmeyi ve bugün Lefkoşa'da imzalanan Kıbrıs Cumhuriyetinin Tesisine dair Andlaşmaya uygun olarak Kıbrıs Cumhuriyeti tarafından kendisine tanınacak olan hakların Birleşik Kırallık tarafından kullanılmasını ve onlardan istifade edilmesini garanti etmeyi taahhüt ederler.

Madde IV

Bu Andlaşmanın hükümlerine bir riayetsizlik halinde, Yunanistan, Türkiye ve Birleşik Kırallık, bu hükümlere riayeti sağlamak için gereken teşebbüsler veya tedbirler hakkında birbirleri ile istişare etmeyi taahhüt ederler.
Müşterek veya anlaşarak hareket mümkün olmadığı takdirde, garanti veren üç devletten her biri, bu Andlaşma ile ihdas edilen nizamı tekrar kurmak münhasır maksadı ile harekete geçmek hakkını muhafaza eder.

Madde V

Bu Andlaşma imzalanması tarihinden itibaren yürürlüğe girer. Bu Andlaşmanın asıl metinleri Lefkoşa'da muhafaza edilecektir.
Yüksek Akit Taraflar, bu Andlaşmayı, en erken bir zamanda, Birleşmiş Milletler Andlaşmasının 102. maddesine uygun olarak Birleşmiş Milletler Sekretaryası nezdinde kaydettireceklerdir.

KARDAK KRİZİ


GÜMÜŞLÜK SAAT 05;00

BALIKÇILAR; YANYANA ÇALIŞIYORDUK TÜRK BALIKÇILAR GİBİ, HİÇ BİR SORUN YOKTU. TOPHANE, ÇAVUŞ ADA, ONLAR ORADA BİZ BURADA. HİÇ BİR PROBLEMİMİZ YOKTU... MESELA BİR TROL GELİYORDU BİZİM TAKIMLARA ZARAR VERMİYORDU. ADAMA GİDİYORDUK, SÖYLÜYORDUK, DERDİMİZİ ANLATIYORDUK. BİZİM AĞIMIZ VAR, TAKIMIMIZ VAR. "TAMAM" DİYORLARDI....

Burası Bodrum'un Gümüşlük Koyu. Sıradan bir balıkçı motoru ile Yunanistan'ın Kalimnos adasına ulaşmanız yalnızca 45 dakika sürüyor. Gümüşlük koyundan henüz 3,5 mil uzaklaşmışken ve daha Kalimnos adasına 5,5 millik bir mesafe varken karşınıza iki kayalık çıkıyor. Önünde Yunusların oynaştığı, üstünde keçilerin otladığı iki küçük, iki çorak kayalık...

BURASI BODRUMLU BALIKÇILARIN İKİZCESİ, TÜRKİYE'NİN KARDAK KAYALIKLARI, YUNANİSTAN'IN İMİA ADASI. BURASI TÜRKİYE İLE YUNANİSTAN ARASINDA KALAN VE ÖZELLİKLE TÜRK GEMİLERİNİN KULLANDIĞI, NEREDE İSE BİR OTOBANI ANDIRAN GENİŞ BİR BOĞAZ NOKTASI. TÜRKİYE İLE YUNANİSTAN ARASINDAKİ 12 MİLLİK MESAFENİN ORTASINDA "KARDAK" YER ALIYOR. FİGEN AKAT ADLI GEMİ 24 ARALIK GECESİ GELDİ VE KARDAK KAYALIKLARINA ÇARPTI. HEMEN KURTARILMASI GEREKİYORDU. BİR TARAFTA YUNANİSTAN DİĞER TARAFTA TÜRKİYE VARDI. İŞTE O KRİTİK SORU İLK KEZ O GECE SORULDU. KARDAK KAYALIKLARI KİME AİTTİ?

25 ARALIK 1995-BODRUM SAAT 04.30

Figen Akat Çanakkale'den İsrail'e giden sıradan bir yük gemisiydi. Karaya oturduktan 30 dakika sonra geminin sahibi Erim AKAT'a haber ulaştırıldı. Erim Akat vakit kaybetmeden bir Türk sigorta şirketiyle görüştü. Ertesi akşam iki Türk yetkili Figen Akat gemisinin üzerine çıkmış, geminin nasıl kurtarılabileceğini tartışmaya başlamışlardı. Tabi bu arada Türk ve Yunan savaş gemileri de Figen Akat'ın yakınlarında demirlemiş, uzaktan gelişmeleri izliyorlardı.

26 ARALIK 1995- ANKARA

Ertesi gün Yunanistan'ın Ankara Büyükelçisi Dışişleri Bakanlığı'na bir nota verdi. Figen AKAT'ın Yunanistan karasularında olduğunu, kurtarma işleminin hemen durdurulmasını söyledi. Türk Dışişleri Bakanlığı bir başka nota ile bu iddiayı reddetti.

27 ARALIK 1995 – BODRUM

Bu arada Kardak Kayalıklarında Figen AKAT'ın çimento yükünün 150 ton kadarının denize dökülmesine ve kurtarma işleminin bir an önce başlamasına karar verilmişti. 27 Aralık sabahı 100 ton çimentoyu denize dökmüşlerdi ki, kurtarma faaliyetlerini uzaktan izleyen 1 Yunan muhribi yanındaki 3 hücumbot ile gemiye yaklaşmaya başladı. Çok geçmeden Figen Akat'ın etrafı Yunan savaş gemilerince sarılmıştı.

ERİM AKAT (armatör geminin sahibi); 3 TANE HÜCUMBOT GEMİNİN BORDASINA YANAŞTI. YUNAN ASKERİ GEMİYE ÇIKTI VE TÜFEĞİYLE TABANCASIYLA BİZE BU BOŞALTMA İŞLEMİNE "DUR" DEDİ.

Figen AKAT'ın kurtarılma işlemi durdu. Bir Yunan kurtarıcısı Figen AKAT'A yanaştı ve 25 dakika içinde gemiyi bağladığı çelik halat ile kayalıklardan çekti kurtardı. Normal şartlarda geminin bir Yunan adasına çekilmesi gerekiyordu. Yunan Romörkor Figen AKAT'ı çekmeye başladı ancak tam o sırada hiç beklenmedik bir terslik oldu.

ERİM AKAT (armatör-geminin sahibi); 11.50 HALAT GEMİNİN FIRDÖNDÜSÜNE SIKIŞTI. ONU KURTARMAYA ÇALIŞIRKEN BİZİM GEMİNİN PERSONELİ OKSİJENLE TEL HALATI KESTİLER. VE GEMİ SERBEST KALINCA HEMEN TÜRK KARASULARINA GİRDİ VE ORADAN GEMİYİ GÜLLÜK'E ÇEKME İMKÂNIMIZ OLDU.

Figen AKAT'ı bir kaç yüz metre ileride Türk karasularında bekleyen sahil güvenlik botu karşıladı. Gemi şans eseri kurtulmuştu. Ancak bu ilginç kurtarma operasyonu ve sonrasındaki gelişmeler Türk Silahlı Kuvvetlerinde yıllardır adalar ile ilgili araştırmalar yapan bir kuvvet komutanının dikkatini çekmişti.

Güven ERKAYA (D.K.K); AYNI GÜN GENELKURMAY BAŞKANLIĞINDA MİLLİ GÜVENLİK KURULU ÖN TOPLANTISI VAR. O TOPLANTIYA GİTTİĞİMDE TOPLANTI SONRASI GENELKURMAY BAŞKANIMIZA KONUYU ARZ ETTİM. BİR GEMİNİN KARAYA OTURDUĞUNU VE YUNANİSTAN DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI NOTASI İLE BURADA BİR EGEMENLİK SORUNUNUN OLDUĞUNU, EĞER DİPLOMATİK YOLLA HALLEDİLMEZSE KUVVET KULLANIMINA SEBEP OLACAK BİR HADİSE OLABİLECEĞİNİ AYNI GÜN ANLATTIM.

10 OCAK 1996 ANKARA

Notalar verilmiş, Kardak unutulmuştu. Hiç kimse bu işin daha fazla uzayacağını tahmin etmiyordu. Ancak yanıldılar.

Yunanistan, Kardak'ı unutmadı. Kazadan günler sonra Türkiye'ye Kardak'la ilgili ikinci kez nota verdi. Notada Kardak Kayalıklarının 1932 yılında İtalyanlarla Yunanistan’ın yaptığı bir anlaşma ile Yunanistan'a bırakıldığı iddia ediliyor ve Kayalıkların Yunanistan'a ait olduğunun altı çiziliyordu. Bu sefer Türk Dışişleri Bakanlığı daha ciddi olarak "Nerede bu Kardak?", "Nedir bu Kardak sorunu" diye sordu. Araştırmalar başladı. Kısa süre sonra Kardak Kayalıklarının Türkiye'ye ait olduğunu gösteren tapu kayıtları Bodrum Kaymakamlığı'nda ortaya çıkartıldı. Türkiye Yunanistan’ın notasını bir başka nota ile notayı reddetti.

Artık Kardak Kayalıkları Ege Denizi’nde duran sıradan iki kayalık parçası değildi. Kardak patlamaya hazır bir bomba gibi duruyordu.

Çok geçmeden medya bu durumun farkına vardı...

19 OCAK 1996 ATİNA

İNAL BATU; 02.43; 19 OCAKTI ZANNEDİYORUM SİMİTİS GÜVENOYU ALIP BAŞBAKANLIK GÖREVİNE BAŞLIYOR; HEMEN ERTESİ GÜN SİYASİ RAKİBİ ARSENİS’E YAKIN OLAN YUNAN BASIN YAYIN ORGANLARINDA "YUNAN TOPRAĞINI PEŞKEŞ ÇEKİYOR TÜRKLERE HÜKÜMET” DİYE MAKSATLI YAYINLARA BAŞLIYORLAR.

26 OCAK 1996 KARDAK

Simitis, Yunanistan'da hükümeti kurmakla görevlendireli henüz bir hafta bile olmamıştı. Yunanistan basını seçim hediyesi Simitis'in önüne Kardak Kayalıklarını koydu ve "hadi çöz..." dedi. Tabii bu arada Yunanistan'daki gelişmeleri izleyen Türk basını da yavaş yavaş "nedir bu Kardak" sorusunu sormaya başlamıştı.

Kazadan tam 20 [30] gün sonra (26 Ocak 1996 Kardak) Kardak'ta Fitili Kalimnos belediye başkanı ateşledi. Yanına Adanın papazını, çocuklarını ve bir de Antena televizyonunun çekim ekibini aldı güneşli bir havada Kardak Kayalıklarına çıktı. Şarkılar söyleyerek, türküler eşliğinde Yunan bayraklarını kayalıklara diktiler. Havadaki Yunan jetleri artistik sortilerle Yunan bayrağına selam durdular. Akşam Yunanistan medyası televizyonlarda Kardağı aldığını ilan ediyordu...

27 OCAK 1996 KARDAK

Türkiye'de kıyamet koptu. Medya'da Kardak krizi başlamıştı. Basın ayağa kalktı. Yunan medyasının deniz taarruzuna Türk basını bir helikopter indirmesiyle cevap verdi. İki Türk gazeteci Kardak'ta Yunan bayrağını indirip yerine Türk bayrağını diktiler, akşam olmadan bu şanlı eylemin görüntüleri Türk televizyonlarında gösterilince, iki ülkenin arasında bayrak dikme yarışı yaşanıyordu.

Politikacılar susuyor, Askerler ve diplomatlar ise endişe ile gelişmeleri izliyorlardı.

28 OCAK 1996 ANKARA

İNAL BATU; BU ANLAŞMAZLIĞI TIRMANDIRMAMAK, SOĞUKKANLILIĞINI YİTİRMEMEK, TÜRKİYE İLE YUNANİSTAN ARASINDA YENİ BİR TEHLİKELİ ANLAŞMAZLIK ÇIKARMAMAK AMACIYLA BANA BİR SORU SORULDU. VE BEN GAYET İYİ HATIRLIYORUM. (...) GAYET İHTİYATLI BİR ŞEKİLDE "BİZ YUNANLILARLA BAYRAK YARIŞI İÇİNDE DEĞİLİZ" DEMİŞTİM.

28 OCAK 1996 ATİNA

Ancak Yunanlılar pek de Türk diplomatlarına gibi düşünmüyordu. Özellikle henüz başbakanlık koltuğuna bile doğru dürüst oturamayan Simitis rakibi Arsenis'in Kardak taarruzu karşısında ne yapacağını şaşırmış, köşeye sıkışmıştı. Bir yandan Yunan basını, diğer yandan rakip partiler Simitis’i savaşa doğru itiyorlardı.

Simitis fazla dayanamadı. Aynı gün özel üniformalı, silahlı Yunan birlikleri Kardak kayalıklarına çıktılar. Her iki kayalıktan Türk bayrağını indirip yerine Yunan bayraklarını diktiler. Ardından beraberlerindeki ağır silahlarla kayalıklara yerleştiler.

Ege'de ok yaydan çıkmıştı...

28 OCAK 1996 ATİNA

Atina'da kırmızı alarm vardı. Türk Büyükelçisi Yunanistan Dışişleri Bakanlığı'na çağrılarak uyarıldı. "Kayalıklara yaklaşanlara ateş açılacaktı, Kardak Yunanistan'ındı..."

GÜVEN ERKAYA; BUNUN ANLAMI YUNANİSTAN'IN ARTIK BURADAKİ EGEMENLİK HAKKINI ARTIK SİLAHLA KORUMAYA HAZIR OLDUĞUNU BELİRTEN BİR MESAJDI.

28 OCAK 1996 KARDAK

Kardak'ta hava bozmuştu. Türkiye ve Yunanistan bütün deniz kuvvetlerini Kardak ve etrafına yönlendirmişti. Savaş gemileri, savaş uçakları ve medya ordusu tek kelime ile teyakkuz halindeydi.

CÜNEYT ÖZDEMİR; ASKERLERİN SADECE BİR KAYALIK ÜZERİNE YOĞUNLAŞTIĞINI SÖYLESEK SANIRIM YANLIŞ OLMAZ Kİ BU KARDAK KAYALIKLARININ BÜYÜK OLANI. KAYALIKLARIN ETRAFINA DÜZENLİ OLARAK DAĞILMIŞ BULUNUYORLAR. (05.20) ASKERLERİ BURADAN ÇOK DAHA NET SEÇMEK MÜMKÜN AŞAĞIDAKİLER YEŞİL BERELİLER MUHTEMELEN YUNANİSTANIN ÖZEL KUVVETLERİ, NORMAL ASKERE BENZEMİYORLAR.

29 OCAK 1996 SAAT 19.00 ANKARA

İNAL BATU; ANKARA'DA ÇOK ÜST DÜZEY BİR TOPLANTI YAPILDI. TOPLANTIDA HATIRLADIĞIM KADARIYLA SİVİL KANATTAN BAŞBAKAN SAYIN ÇİLLER, DIŞİŞLERİ BAKANI SAYIN BAYKAL; BAŞBAKANLIK MÜSTEŞARINI HATIRLIYORUM, ONUR ÖYMEN VE BEN ORADAYDIM. ASKERİ KANATTAN DA SAYIN GÜVEN ERKAYA'YI HATIRLIYORUM. DENİZ KUVVETLERİ KOMUTANI, SAYIN ÇEVİK BİR'İ HATIRLIYORUM.

Güven Erkaya daha önceden planlanan Hollanda gezisini ertelemişti. Devletin üst kademesi Türkiye'nin tavrını belirleyecek bu toplantıya tam kadro katıldı. Kardak krizindeki bu ani gelişme salonda gergin bir hava yaratmıştı. Kardak sorunu ya çözülecek ya da, çözülecekti.

GÜVEN ERKAYA; TOPLANTIDA GERİLİM VARDI. ÇÜNKÜ ARTIK O KADAR TIRMANMIŞTI Kİ HADİSE BİR VEYA İKİ GÜN İÇİNDE MUHAKKAK SURETLE HALLİ GEREKEN BİR KONU HALİNE GELMİŞTİ. İSTER DİPLOMATİK YOLDAN HALLEDİLSİN, İSTER SİLAH KULLANILSIN Kİ SAYIN BAŞBAKAN ÇİLLER VE DENİZ BAYKAL BUNUN DİPLOMATİK YOLLA HALLEDİLMEZ İSE KUVVET KULLANMAKTA KARARLI GÖRÜNÜYORLARDI. TABİİ KUVVET KULLANMAK SÖZ KONUSU OLDUĞUNDA BUNUN NETİCELERİNİN NE OLABİLECEĞİ DÜŞÜNÜLDÜĞÜ İÇİN SİLAH KULLANMA İHTİMALİNİN VERDİĞİ GERİLİM ORADA OTURANLARIN HEPSİNE HAKİMDİ.

İşte bu gerilim içinde Güven Erkaya bir helikopteri Kardak Kayalıklarında keşif yaptırttı. Gelen haberler Yunan askerlerinin Adadaki varlığını doğruluyordu. Toplantıda ilk olarak Başbakan Tansu Çiller, Onur ÖYMEN'e döndü ve sordu. "Dosyamız sağlam mı Kardak Kayalıkları hukuki olarak bize ait gözüküyor mu? " Cevap "evet sağlam" idi. Tansu Çiller aynı soruyu bir daha, bir daha sordu. Cevap aynıydı.

Daha sonra "Kardak Kayalıklarının Türkiye için önemi nedir?" diye soruldu. Diplomatlar Kayalıkların Ege'deki diğer 150 kayalık için örnek teşkil ettiğini söylediler. Tartışmalar bir anda iki kayalık parçasından, Ege’deki tüm kayalıklara, kıta sahanlığına, hatta adaların kime ait olduğuna kadar uzanıyordu. Kayalıkların kime ait olduğunun altında ise 12 mil sorunu yatıyordu.

Karasuları Genişliği

Yunanistan

Türkiye

Uluslararası Sular

6 Deniz Mili

% 44

% 7.5

% 49

12 Deniz Mili

% 71

% 8,5

% 19

Yani iki kayalığa sahip olan Ege'de sınırların belirlenmesinde de söz sahibi olacaktı...

DENİZ BAYKAL; BU KONUDA KARARLILIĞIMIZIN NE GİBİ SONUÇLAR ÇIKARABİLECEĞİ KONUSUNDA CİDDİ İHTİMAL DEĞERLENDİRMELERİ YAPILDI. TÜRKİYE BU GİBİ İHTİMAL DEĞERLENDİRMELERİ KARŞISINDA BÖYLE BİR HAZIRLIK DÜZEYİNDE... TABİ UMUT EDİYORDUK Kİ MUHATTAPLARIMIZ VE ULUSLARARASI TOPLUM BU OLAYDA HUKUKİ HAKLILIĞI GÖRDÜKTEN SONRA KONUNUN KENDİ ÖLÇÜSÜNÜN ÖTESİNDE TIRMANMASINA İZİN VERMEYECEKTİR.

29 OCAK 1996 ANKARA SAAT 19.00

Bunun üzerine çözüm senaryoları masaya yatırıldı. Çözüm hiç de kolay gözükmüyordu. Askerler Kayalıklara bir müdahalede [bulunurlarsa] ederlerse çatışma çıkacağı kesindi. Çatışma savaş demekti...

Aynı dakikalarda Yunanistan başbakanı yaptığı bir basın toplantısı ile adaya hiçbir silahlı kişinin yaklaştırılmayacağını yineledi, ancak sivillere ateş açılmayacağını açıkladı..

Ankara'daki toplantının ilk önerisi Başbakan Tansu Çiller'den geldi. "Silah kullanmayalım, Yunan komandolarını bir kayığın içine koyalım geri gönderelim" dedi.

GÜVEN ERKAYA; BİZ ORAYA SİLAHLI BİR EKİP GÖNDERECEĞİMİZE GÖRE ONLARIN SİLAH KULLANACAĞI % 100'DÜ. BUNLAR SİLAH KULLANIRSA BİZİM ASKERİMİZ KENDİNİ KORUMAK İÇİN SİLAH KULLANACAKTI; DOLAYISIYLA ATEŞ TEATİSİ OLACAKTI. ADADA ATEŞ TEATİSİNİN BAŞLAMASI DEMEK ONDAN SONRASININ KONTROLÜ ARTIK ELİMİZDE DEĞİL. GEMİLERİN SİLAH KULLANMASI SÖZ KONUSU OLABİLİR, GEMİLER SİLAH KULLANIRSA CONSQUENCE GİDEREK DENİZ KUVVETLERİNDEN HAVA KUVVETLERİNE İNTİKAL EDEBİLİR. DOLAYISIYLA BİR GENEL HARBE SEBEP OLMASA BİLE MAHALLİ ALANDA BİRDENBİRE İKİ ÜLKE SAVAŞA GİRMİŞ DURUMA GELEBİLİR.

Bunun üzerine Başbakan Tansu Çiller komutanlara döndü ve sordu. "Böyle bir şeye hazır mısınız ?" Komutanlar Çiller'in bu kritik sorusuna bir başka soru ile karşılık verdiler; "Asıl siz, hükümet ve politikacılar bir genel harbe hazır mısınız?"

Toplantıda hava gerilmişti. Savaş çıkması kesindi. Toplantının gerilen bu havasını bir ses bozdu. Konuşan Dışişlerinin en deneyimli bürokratlarından biriydi...

GÜVEN ERKAYA; SAYIN İNAL BATU ORADA İKİ ADA OLDUĞUNU BİR TANESİNİN ÜZERİNDE ASKER OLMADIĞINI NEDEN İKİNCİ ADAYA ÇIKMAYI DÜŞÜNMEDİĞİMİZİ SORDU.

İNAL BATU; BU GÖRÜŞÜN GÜÇLÜ YANI ŞUYDU. YANİ BİR SAVAŞ RİSKİ ASGARİYE İNİYORDU. DURUM VE İNSİYATİF EŞİTLİĞİ SAĞLANIYORDU...

Gerçekten de Yunan komandoları Kayalıkların ikisine de bayrak dikmişler ancak yalnızca birine yerleşmişlerdi. Diğer kayalık boş gözüküyordu. Ancak politikacılara göre önemli olan kayalıklara çıkmak değil, Yunan askerlerinin kayalıklardaki varlığıydı. Belki de bu yüzden bu ilginç görüş ilk anda beklenilen ilgiyi görmedi. Özellikle toplantının hükümet kanadı bu işi kökünden çözmekte kararlı gözüküyordu...

GÜVEN ERKAYA; İNAL BATU BU TEKLİFİ YAPTIKTAN SONRA BAŞBAKAN VE DIŞ İŞLERİ BAKANI HİÇ TAVİZ VERMEDEN DOĞRUDAN DOĞRUYA KAMUOYUNA VERDİKLERİ SÖZÜ BİR AN EVVEL TUTALIM ENDİŞESİ İLE BİRİNCİ ADAYA ÇIKILMASINI ÖNGÖRDÜLER TABİ BUNUN DOĞABİLECEK OLASI SONUÇLARINA DA HAZIR OLMAK GEREKİYORDU.

Toplantı bittiğinde alınan karar Yunan komandolarının bulunduğu adaya çıkılması ve sonuçlarına katlanılmasıydı. Aslında operasyon hemen o gece yapılacaktı ancak henüz öğle saatlerinde Yunanistan'a bir nota verilmişti. (29 Ocak 1996 saat15.00 Ankara) Bu notanın cevabını 24 saat beklemenin uygun olacağına karar verildi. Operasyon bir gece ertelendi.

Başbakan Tansu ÇİLLER toplantı çıkışında tüm konuşulanları özetledi.

Tansu ÇİLLER; “BU BAYRAK İNECEK, BU ASKER GİDECEK..."

Bu söz savaş anlamına geliyordu.

29 OCAK 1996 KARDAK SAAT 21.00

AYNI DAKİKALARDA KARDAĞIN ETRAFINDA BUNUN GİBİ GEMİLER, 24 TANE GEMİ, TÜRK VE YUNAN SAVAŞ GEMİSİ BİRBİRLERİNE DOKUNMADAN CEŞİTLİ MANEVRALAR YAPIYOR. KARDAK SEMALARINDA İSE UÇAKLAR İT DALAŞI YAPIYORDU. BİR SAVAŞ OYUNU OYNANMAYA BAŞLAMIŞTI. HENÜZ TETİKLER [ÇEKİLMEMİŞTİ] ATEŞLENMEMİŞTİ. ANCAK BU SAVAŞ OYUNUN NEREYE KADAR UZANACAĞI DA TAM OLARAK BİLİNMİYORDU.

29 OCAK 1996 WASHINGTON SAAT 07.00-08.00

Washington'da hayat normal başlamıştı. Amerika'nın Kıbrıs özel temsilcisi Richard Holbrooke ve arkadaşları Beyaz Saray'da Kıbrıs ile ilgili özel bir toplantı yapmaya hazırlanıyorlardı. Sabah Beyaz Saray'a Ege'deki gerginliği İstihbarat servislerinin raporlarından öğrenmişlerdi. Washington’da krizin ciddiyeti Ankara'daki toplantının ardından yapılan açıklamalar ile anlaşıldı. Beyaz sarayda Kıbrıs konuşulmaya hazırlanırken birden gündem değiştirildi. Kırmızı alarm Beyaz Saray'da verildi. Toplantı masasında Kardak tartışılmaya başlandı. Yılların tecrübesi ile Richard Holbrooke, durumun ciddiyetinin kısa sürede kavradı. Ege'de son durum bir kördüğüme dönüşmek üzereydi. Son çare devreye Amerikan Başkanı Bill CLINTON'ın girmesiydi.

RİCHARD HOLBROOKE; BU OLAYI KONTROL ALMAYI İSTİYORDUK. ACİL BİR TELEFON HATTI KURARAK İKİ ÜLKEYİ ANLAŞMAYA İKNA ETMEYE ÇALIŞTIK. HEMEN BAŞKAN CLINTON'IN SİMİTİS’İ, DEMİREL’İ VE ÇİLLER'İ ARAMASI GEREKTİĞİNE KARAR VERDİK. O DA ARADI. YAPILAN KONUŞMALAR SON DERECE KRİTİK KONUŞMALARDI. BAŞKAN CLINTON LİDERLERE "ŞU ANDA SİZİ KİŞİSEL İLGİMDEN DOLAYI ARIYORUM. ORADA NE OLUYOR" DİYE SORDU. BU KONUŞMALAR İLE İKİ ÜLKE ARASINDA BİR ARABULUCU OLMAYA ÇALIŞIYORDUK. ZİRA HEPİMİZ FARKINDAYDIK. EGE'DE DURUM SON DERECE KRİTİKTİ.

30 OCAK 1996 KARDAK

Kardak güne havadaki savaş bulutları ile uyandı. Yağmur hiç bitmeyecekmiş gibi yağıyordu. Daha düne kadar balıkçıların olta salladıkları mavi sular kararmıştı. Gri savaş gemileri karanlık sularda birbirini kovalıyordu.

30 OCAK 1996 SAAT 11.00 ANKARA YER: DENİZ KUVVETLERİ KOMUTANLIĞI

Ankara'da bir gece önce operasyon kararı alınmış herkes kendi biriminde çalışmaya başlamıştı. Ancak Genel Kurmay Başkanlığı'nda kimi komutanlar olayın ciddiyetine dikkat çekiyor ve bir Türk Yunan savaşını engellemek için bir yol bulmaya çalışıyorlardı. Apar topar girilen bir savaşın Türkiye'ye yarardan çok zarar getireceğine inanıyorlardı. Öğleden sonra bu sefer bürokratlar ve üst düzey yetkililer deniz kuvvetleri komutanı Güven ERKAYA'nın odasında bir araya geldiler. Bir savaşın arifesinde 6-7 farklı olasılık bir kez daha masaya yatırıldı tartışılmaya başlandı.

Bu olasılıkların ilki kayalıklara sadece sivillerin gönderilmesiydi. Yunanistan ateş etmeyeceğiz demişti.

Bir diğer olasılık kayalıklara askerlerin gönderilmesi ancak önceden askerlerin silah kullanmayacağının ilan edilmesiydi.

Bir başka olasılık Kardak'a silahlı askerlerin gönderilmesi ve ateşe ateş ile karşılık verilmesiydi.

Hava kuvvetleri bir bombardımanla da işi kısa bir süre içerisinde bitirebilirdi. Ya da gemilerden kayalıklara ateş açılabilirdi.

Ya da? Ya da bir gün önce İnal Batu'nun önerisi hayata geçirilebilirdi. Önce askersiz kayalıklara çıkılır ertesi gün diplomatik bir gelişme sağlanamazsa Yunan askerlerinin olduğu kayalığa çıkartma yapılırdı. Bu son olasılık Türkiye'ye büyük avantajlar sağlıyordu. En önemlisi zaman kazanılıyor, Uluslararası arenada eşitlik sağlanıyordu.

30 OCAK 1996 SAAT 14.00 ANKARA

Plandan ile ilgili önce Genel Kurmay Başkanı bilgilendirildi. Başbakan ikna edildi.

Bu yeni senaryo Kardak'ta uygulamaya konuldu.

Bu kritik operasyonu Türk ordusunun gözbebeği ve en iyi eğitilmiş askerleri SAT timleri yapacaktı. Operasyon gece yarısı saat tam 12.00'de başlayacak ve bir kaç saat içinde sona erdirilecekti.

GÜVEN ERKAYA; BURADAKİ HAREKÂTIN %100 BAŞARILMASI GEREKİYORDU. ASLINDA YAPILACAK OLAN HAREKÂT ÇOK BASİT GİBİ GÖRÜLEBİLİNİR, DOĞRUDUR. BİR SU ALTI TAARUZ TİMİNİN SIZMA HAREKETİDİR. HER ZAMAN EĞİTİMLERİNİ YAPTIKLARI, BUNA HAZIR OLDUKLARI BİR SIZMA HAREKÂTIDIR. SAT TİMİ İÇİN ÇOK DA ZOR BİR GÖREV DEĞİLDİR. ANCAK KARDAK BÖLGESİNDEKİ GEMİ YOĞUNLUĞUNU DÜŞÜNÜRÜSEK 24 ADET TÜRK VE YUNAN GEMİSİ VARDIR. BU YOĞUNLUK İÇERİSİNDE SIZMA HAREKÂTININ YAPILMASI FEVKALADE ZOR BİR İŞTİR. ÇOK FAZLA DİKKAT İSTEYEN, İHTİSAS İSTEYEN, HER DAKİKASI PLANLANMIŞ OLAN BİR HAREKÂTIN İCRAASI GEREKLİDİR. ÇÜNKÜ SIZAN TİMİN HER ZAMAN YAKALANMASI İMKÂNI [OLASILIĞI/RİSKİ] VARDIR. DOLAYISIYLA BU HAREKÂTIN BAŞARISINI RİSKE EDECEK HİÇBİR HATAYI KABUL ETMEMEMİZ GEREKMEKTEDİR. EĞER SİLAHLI KUVVETLER BÖYLE BİR HAREKÂTI BAŞARAMASAYDI... NE GENELKURMAY BAŞKANI NE DE BEN ERTESİ GÜN SOKAĞA ÇIKABİLİRDİK.

30. OCAK 1996 SAAT 20.00

Akşam saatlerinde operasyon kararı alınmıştı. İstanbul'daki SAT birliklerine Gümüşlük Koyu'na hareket emri verildi.

Hedef; Kardak

Harekât saati; 00.00'dı.

30 OCAK 1996 BODRUM SAAT 20.00

ANKARA'NIN KAPALI KAPILARI ARDINDA BU KOYDA NE YAPILACAĞI TARTIŞILADURSUN GENELKURMAY BÜTÜN OLASILIKLARI HESAP EDİYOR VE SON HAZIRLIKLARI YAPIYORDU. BURAYA GÜMÜŞLÜK KOYUNU YUKARIDAN GÖREN BÖLGELERE ARDI ARDINA TOP VE UÇAKSAVAR BATARYALARI YERLEŞTİRİLMEYE BAŞLANDI. ARTIK OPERASYON YAPILSIN YA DA YAPILMASIN OLASI BİR SAVAŞ, MUHTEMEL BİR ÇATIŞMA İÇİN FİTİL ATEŞLENMİŞ, BÜTÜN TEDBİRLER ALINMAYA BAŞLANMIŞTI.

Bodrum sırtlarına sevk edilen askeri birlikler durumun ciddiyetini özetliyordu. Tatilcilerin gözbebeği Bodrum şimdi Türk Ordusu'nu ağırlıyordu.

30 OCAK 1996 WASHINGTON

Bu arada Amerika bir şeyler olacağını hissediyor ancak ne olacağını tam olarak kestiremiyordu. Tansu Çiller Başkan Clinton ile yaptığı telefon görüşmelerinde şayet bir çözüm bulunmaz ise Türkiye'nin müdahalesinin kaçınılmaz olacağını söylemişti. Özellikle Richard Holbrooke Kayalıklara olası bir müdahaleden ve sonrasında Ege'de patlayacak bir savaştan endişe duyuyordu. Bu krizi durdurmak için sürekli Türkiye'yi arıyor, ancak hiç kimseye ulaşamıyordu.

RİCHARD HOLBROOKE; ÇİLLER İLE YAPTIĞIM KONUŞMALARDA İLK BİR İKİ KONUŞMADA BANA RİCHARD DİYE HİTAP EDİYORDU. SONRAKİ KONUŞMALARDA BANA MR. HOLBROOKE DEMEYE BAŞLADI. DAHA SONRA İSE TELEFONLARIMA HİÇ CEVAP VERMEDİ. ZATEN HİÇKİMSE CEVAP VERMİYORDU. EN SONUNDA ULAŞABİLDİĞİM YALNIZCA ONUR ÖYMEN KALMIŞTI.

Tabii Holbrooke'un aradığı yalnızca Türkiye'yi değildi. Telefonun diğer ucunda sürekli Yunanistan'da yer alıyordu. Holbrooke Yunanistan’ı çekilmeye ikna etmeye çalışıyordu. Üstelik bu pazarlığı o güne kadar hiç tanışmadığı bir dışişleri bakanın sesi ile yapıyordu.

RİCHARD HOLLBROOKE; DAHA ÖNCE PANGOLOS İLE HİÇ KARŞILAŞMAMIŞTIM. ÜSTELİK YENİ HÜKÜMETE GELMİŞLERDİ. DÜŞÜNSENİZE GECENİN BİR YARISI İKİ YABANCI KARŞILIKLI BİR ÇÖZÜM BULMAYA ÇALIŞIYORDUK. BU YÜZDEN HEM ONUN İÇİN HEM DE BENİM İÇİN ZOR BİR DURUMDU.

30 OCAK 1996 ANKARA

Bodrum'da operasyonun başlamasına bir kaç saat kala Ankara'da hızlı bir telefon trafiği başladı. Amerika "biz çözüyoruz" diye bastırıyor, Holbrooke'dan sonra telefon trafiğine Amerika Genelkurmay Başkanı da katılıyordu. Bu konuşmaların etkisi ile Ankara'da yavaş yavaş bir görüş ayrılığı doğmuş, birkaç saat sonra başlayacak operasyonunun ertelenmesi gündeme gelmişti.

Buna ilk itiraz Dışişleri Bakanı Deniz Baykal'dan geldi.

DENİZ BAYKAL; YANİ BİZ DAHA ÖNCEDEN KARARLAŞTIRILMIŞ OLAN BİR PROJENİN TÜRKİYE'NİN KARARLILIĞINI ZAAFA UĞRATABİLECEK DOST ÜLKE MÜDAHALELERİYLE ETKİLENMEMESİNİ GÖZETMEK DURUMUNDAYDIK. YANİ BU İŞİN BİR MOMENTUMU VARDIR, TÜRKİYE BİR KARARLILIK SERGİLEMİŞTİR, HAKLI OLDUĞUNU ANLATMIŞTIR VE HAZIRLIĞINI TAM YAPMIŞTIR. GEREKEN ADIMI ATMAK ÜZEREYKEN İYİ NİYETLE DE OLSA BİR KOMŞU ÜLKE TARAFINDAN, BİR DOST ÜLKE TARAFINDAN HAREKETE GEÇMEKTEN ALIKONULDUĞU ANDA ARTIK MÜDAHALE İNSİYATİFİNİ TÜMÜYLE KAYBETMİŞ DEMEKTİR VE OLAYIN GELİŞİMİNİ YÖNLENDİRME ŞANSI DA TÜMÜYLE ORTADAN KALKAR. BÖYLE BİR TEHLİKE İLE KARŞI KARŞIYA KALDIK.

30 OCAK 1996 SAAT 19.30-20.00 ANKARA

Ancak Başbakan Çiller Amerika'nın baskısı karşısında "acaba operasyonu bir süre için erteleyebilir miyiz?" sorusunu sormaya başlamıştı. Çiller operasyonun bir süre için bile olsa geciktirilmesinden yanaydı.

GÜVEN ERKAYA; SAYIN BAŞBAKANIM BANA HAREKÂTI ÖNE ALAMAZ MIYIZ DİYE 7.30 - 8.00 CİVARI BANA TELEFON ETTİ. HAREKÂTI ÖNE ALAMAZDIK. ANCAK BU KONUDA BENİM GENELKURMAY BAŞKANI' NIN EMRİ OLMADAN ÖNE ALIRIZ VEYA ALAMAYIZ DEMEM DOĞRU OLMAZDI. BEN SAYIN BAŞBAKAN'A GENELKURMAY BAŞKANI İLE BU KONUYU KONUŞMASINI VE GENELKURMAY BAŞKANI'NIN BANA GEREKLİ DİREKTİFİ VERECEĞİNİ SÖYLEDİM KENDİSİNE. BİLAHARE SANIRIM SAYIN BAŞBAKAN GENELKURMAY BAŞKANI İLE BU KONUYU KONUŞTU VE GENEL KURMAYBAŞKANI DA BANA SORDUĞU ZAMAN BEN KENDİLERİNE DEĞERLENDİRMEYİ YAPTIM VE BU HAREKÂTIN BAŞARISI RİSKE ATILMAMAMALIDIR VE PLANLANAN ŞEKİLDE İCRA EDİLMELİDİR DEDİM. SAYIN GENELKURMAY BAŞKANIMIZ DA TAMAMEN BANA KATILDIĞINI SÖYLEDİ VE PLANLANAN ZAMANDA HAREKÂTI İCRA ETMEM İÇİN EMİR VERDİ.

30 OCAK 1996 GÜMÜŞLÜK SAAT 23.00

SAT komandoları gece yarısına bir kaç saat kala askeri araçlarla karartma uygulanan Gümüşlük Koyu'na geldiler. Silahlarını ve eşyalarını iki kamyon taşıyordu. Gümüşlüğün balıkçı restaurantlarının önünde malzemelerini indirmeye, zodiyak botlarını şişirmeye yüzlerini siyaha boyamaya başladılar. Yunanistan Kardak'a olası bir çıkartmanın denizden ya da havadan yapılacağına inanıyordu. Türk askerleri gemilerden ya da helikopterlerden bir kaç dakika içinde kayalıklara bir çıkartma ya da indirme yapabilirdi. Bunun da tedbirini almak için Yunan kuvvetleri Kayalıkların öteki tarafında toplanmış Türk gemilerini yakından gözleyip, Kayalıkların üzerinde turlayan Türk helikopterlerine karşı tetikte bekliyorlardı. Hiç kimsenin aklına SAT birliklerinin adaya oldukça uzak bir yoldan, karadan yola çıkıp, böylesine tehlikeli bir yolculuğu göze alabilecekleri gelmiyordu. Oysa komandolar hiç kimsenin aklına gelmeyen bu uzun ve tehlikeli yolculuğa Gümüşlük Koyu’ndan çıkmaya hazırdılar.

ANKARA'DA "OPERASYON YAPALIM" KARARI 12'YE BİRKAÇ DAKİKA KALA, BURAYA, GÜMÜŞLÜK’E BÜTÜN HAZIRLIKLARINI TAMAMLAMIŞ SAT TİMLERİNE ULAŞTI. BEŞERLİ GURUPLAR HALİNDE İKİ SİYAH ZODYAK BOTU BURADA DENİZE İNDİREN KOMANDOLAR YOLA ÇIKTILAR. İSTİKAMET KARDAK’TI MESAFE BİR BUÇUK SAAT İÇİNDE ALINACAKTI. GEMİLERİN ARASINDAN GEÇİLECEK, KARŞI KAYALIKLARDA BEKLEYEN YUNAN ASKERLERİNE GÖZÜKMEDEN KAYALIĞA ÇIKILACAKTI. ANCAK KOMANDOLAR YOLA ÇIKMIŞ OLMASINA RAĞMEN ANKARA'DA TELEFONLAR BİR KEZ DAHA ÇALIŞMAYA BAŞLADI.

31 OCAK 1996 ANKARA SAAT24.00-00.30

Holbrooke sürekli Çiller'i arıyor, Çiller ise ne Clinton'ın ne de Holbrooke'un telefonlarına çıkmıyordu. Bu arada Amerika sürekli "bu iş halloldu sakın bir çılgınlık yapmayın" mesajını Ankara'ya yolluyordu. SAT Komandolar Kardak Kayalıkları’na doğru yola çıkalı 30 dakika olmuştu.

31 OCAK 1996 ANKARA SAAT 00.30

Tansu Çiller 00.30 civarında bir kez daha Güven ERKAYA'YI aradı.

Güven ERKAYA; HAREKÂTI GECİKTİREBİLİR MİYİZ DİYE BİR TELEFON. BEN YİNE BUNU GENELKURMAY BAŞKANI İLE KONUŞUN DEDİM. GENELKURMAY BAŞKANIMIZ SORDU HAREKÂT GECİKTİRİLİRSE NE OLURDU. BİZİM PLANLARIMIZ DENİZDE KALIŞ SAATİ BİR BUÇUK SAAT TİMİMİZİN 12 DEN 13,30' A KADAR HAREKÂTI NE KADAR GECİKTİRİRSENİZ BU ÇOCUKLAR O KADAR FAZLA DENİZDE KALACAK. BU DA YAKALANMA RİSKİNİ ARTTIRMAK DEMEK. HAREKÂTIN RİSKİNİ ARTTIRMAK DEMEK, DOLAYISIYLA PLANLANANIN DIŞINDA HERHANGİ BİR ADIMIN ATILMASI HİÇ UYGUN DEĞİLDİ.

31 0CAK 1996 SAAT 01.32

SAT komandoları önceden planlandığı gibi gece tam 01. 32'da Kardak Kayalıkları’na çıktılar. İyi haber Ankara'ya kısa zamanda ulaştı.

GÜVEN ERKAYA; TABİ ORADA BİR OH DEYİŞ VAR.

İNAL BATU; BÜYÜK BİR SEVİNÇ VE FERAHLIK ÇÜNKÜ SAVAŞ TEHLİKESİ ORTADAN KALKMIŞTI

DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI

KOMANDOLARIN KARDAKTA İKİNCİ KAYALIĞA ÇIKTIĞI HABERİ BURAYA, DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI’NA BİR KAÇ DAKİKA GEÇMEDEN ULAŞTI. GAZETECİLER AŞAĞIDA DENİZ BAYKAL VE KRİZ İLE İLGİLİ KURMAYLARI BAYKAL'IN DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI'NDAKİ ODASINDA BU HABERİ BEKLİYORLARDI. BAYKAL VAKİT KAYBETMEDİ AŞAĞI İNDİ VE KENDİSİNİ BEKLEYEN GAZETECİLERE BU ÖNEMLİ HABERİ VERDİ.

31 OCAK 1996 ATİNA SAAT 23.00

Bu sefer kıyametin kopma yeri Atina'ydı. Türk askerlerinin kayalıklara çıktığı haberini Yunanistan'ın Türk Büyükelçisi haber verdi. Atina birbirine girdi. Kardak'ta durum eşitlenmiş, Yunan üstünlüğü sona ermişti. Atina'da hemen ardı ardına planlar yapılmaya başlandı. Dışişleri Bakanı Pangalos canlı katıldığı bir televizyon programından apar topar kriz merkezine çağrıldı.

Bu sefer Yunanistan Türk askerlerini kayalıklardan nasıl çıkartacağını düşünmeye başladı.

Önlerinde 3 senaryo duruyordu.

İlki Türk askerlerinin çıktığı kayalıklara Yunanistan'ın özel timlerle saldırmaktı ki, bu en azından 2 ya da 3 saati alırdı.

İkinci olasılık Kardak Kayalıkları'nın bir hava bombardımanı ile yerle bir edilmesiydi.

Üçüncü olasılık ise Türkiye'ye topyekûn bir saldırı başlatmaktı. Bu senaryoya göre Türkiye adaları bombalayacak, Yunanistan ise Kuzey Kıbrıs'a girecekti.

Yunanistan'ın önünde bir tercih daha duruyordu. Tüm bu savaş senaryolarını bir kenara bırakıp kayalıklardan geri çekilmek. Ancak her şeyden önce ilk olarak gelen haberlerin doğruluğundan emin olmak gerekliydi. Önce Türk askerlerinin Kardak Kayalıkları'na çıkıp çıkmadığının araştırılmasına karar verildi.

GÜVEN ERKAYA; YUNANİSTAN BUNUN DOĞRU OLUP OLMADIĞINI TEYİT İÇİN BİR KEŞİF HAREKÂTI YAPACAK BU BUNLARIN EMİR KOMUTA KONTROLÜNDEKİ SÜRATİ DE BİZE ORTAYA ÇIKARTACAK BUNUN İÇİN BİR HELİKOPTER KALDIRACAKLAR, SAHAYA SÖYLEYİN HELİKOPTERİN KALKIŞ SAATİNİ ÖĞRENELİM. NE ZAMANDIR? BU ONLARIN REAKSİYON SÜRESİNİ GÖSTERİR DEDİM.

31 OCAK 1996 KARDAK SAAT 05.30

GÜVEN ERKAYA'NIN BEKLEDİĞİ HABER SAAT TAM 5.30'DA GELDİ. O GECE BİZ DE BU KOYDA SAHİLDE İRTİBATI SAĞLAMAK İÇİN KALAN BİR SAT KOMANDOSU İLE TÜM GECEYİ GEÇİRMİŞTİK. YAĞMUR ALTINDA SABAHA KADAR BİR SAHRA TELSİZİNİN BAŞINDA KONUŞMALARI DİNLİYORDUK. ÖNCE BİR İŞARET FİŞEĞİ GÖRÜLDÜ DAHA SONRA TELSİZDEKİ KONUŞMALAR HAREKETLENDİ.

GÜVEN ERKAYA; YAVUZ GEMİSİ HELİKOPTER İLE YUNAN GEMİSİ İLE OLAN TELSİZ FREKANSINI BULUP DEVREYE GİRİP DİNLEMEYE GEÇTİLER. O SIRADA HELİKOPTERİN BİR ARIZASI OLDU VE BU ARIZASINI RAPOR ETTİ. HEMEN İNİŞE GEÇMESİ GEREKİYORDU. BİZİM ARKADAŞLARIMIZ YAVUZ GEMİSİNİN UÇUŞ GÜVERTESİNİ HEMEN HAZIRLAYIP HELİKOPTERE TEKLİF ETTİLER... İNMEDİ, HELİKOPTER BU ARIZA YÜZÜNDEN DÜŞTÜ.

Yunan helikopteri arıza yapmış, Türk gemisi yardıma çalışmış ancak başaramamıştı. Kardak’taki bayrak yarışı ilk ve son kayıplarını vermişti.

31 OCAK 1996 KARDAK SAAT 08.00

Kardak'ta durum eşitlenmişti. İki kayalıkta iki farklı ülkenin askerleri duruyor, iki farklı ülkenin bayrakları dalgalanıyordu. Amerika bu noktadan sonra tamamen ağırlığını koydu. Kısa süre içinde her iki taraf çekilmeye ikna edildi.

Her iki taraf da aynı anda sabah 8'e kadar çekilecekti.

Özel birlikler basın eşliğinde geri döndüler.

Kan dökülmeden bir zafer kazanılmıştı. Kardak yine eski sahiplerine, keçilere ve yunuslara kalmıştı.

Tek kurşun atılmadan sağduyu kazanmıştı.

Sayfa 2 / 4

Kitap-İçindekiler

Üye Giriş

üyelik