Türkiye - Yunanistan İlişkilerinde Doğu Akdeniz Deniz Yetki Alanları Uyuşmazlığı

"Limits of Oceans and Seas, 3rd edition" (PDF). International Hydrographic Organization. 1953. Archived from the original (PDF)on 8 October 2011. Retrieved 20 April 2016.

Doğu Akdeniz olarak tanımlanan bölge 25. boylamın doğusunda kalan coğrafi alanı kapsamaktadır. Kuzeyde Çanakkale Boğazı, Güney'de ise Süveyş Kanalı ile diğer denizlere bağlanmaktadır.

Bu tanımlama ile Doğu Akdeniz'e kıyıdar ülkeler Yunanistan, Türkiye, Suriye, Lübnan, İsrail, Filistin, Mısır, Libya, Kıbrıs Rum Yönetimi, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'dir. Ayrıca Kıbrıs'ta bulunan egemen üs bölgeleri dolayısıyla Birleşik Krallık da kıyıdar ülkeler arasında sayılabilir.

 BM III. Deniz Hukuku Sözleşmesi'nin 3. maddesine göre kıyıdar bir ülkenin karasuları 12 deniz milini geçemez.

"Her devlet karasularının genişliğini tesbit etme hakkına sahiptir; bu genişlik işbu Sözleşmeye göre tesbit edilen esas hatlardan itibaren 12 deniz milini geçemez."

 Devlet uygulamarına bakıldığında genellikle devletler farklı genişlikte karasuları uygulamalarına sahip olmakla birlikte maksimum 12 mil kuralına uyulmaktadır. Bundan devletlerin mutlaka karasuları 12 mil olmalıdır anlamı çıkartılmamalıdır. BM III Deniz Hukuku Sözleşmesi'nin 300. maddesine göre devletler bu hakka sahip olsalar dahi hakkın kullanımında diğer kıyıdar ülkelerin hak ve menfaatleri, denizden yararlanma hakları dikkate alınmak zorundadır. Yani hakkın kötüye kullanımına yol açacak uygulamalara izin verilmemektedir.

Yunanistan'ın Ege Denizi'nde karasularını 3 deniz milinden 6 deniz miline genişletmesi kıyıdar Türkiye aleyhine bir genişleme yaratmıştır. Yunanistan'ın karasularını 6 deniz milinden 12 deniz miline genişletmesi durumunda ise Türkiye'nin bu denizde açık deniz çıkma hakkı ve denizden yararlanma hakkı, deniz yetki alanlarına ilişkin hak ve menfatleri zarar görecektir. Bu nedenle Türkiye 1976 yılında ve 1995 yılında açıkladığı üzere Yunanistan'ın Ege Denizi'nde karasularını 6 deniz milinin ötesine genişletmesini savaş nedeni saymaktadır.

Yunanistan, Türkiye ile kıyıdar olmadığı ve Türkiye'nin deniz yetki alanlarını ilgilendirmeyen kıyılarda karasularının genişliğini istediği uzunlukta beirleme hakkına sahiptir. Adriyatik-İyon Denizi'nde Türkiye'nin hak ve menfaatlerini ilgilendiren bir kıyısı bulunmadığından Yunanistan bu denizde karasuların 12 deniz mili olarak belirleyebilir. Ancak Özellikle Girit, Kerpe, Rodos ve Meis gibi Doğu Akdeniz'e kıyıları bulunan Yunanistan'a ait adaların karasularının 6 deniz milinin ötesine genişletilmesi Ege Denizi'ndeki adaların yaratacağı olumsuzluklara benzer etkiler yaratacağından bu adaların da karasularının 6 deniz milinin ötesine çıkartılması Türkiye'nin tepkisini çekecek niteliktedir.

Table A.1. Claims to maritime jurisdiction by states bordering the Mediterranean Sea

n/a: No information available
del: Up to delimitation with neighbouring states

BM III. Deniz Hukuku Sözleşmesi'ne göre kıyıdar ülkeler münhasır ekonomik bölge ilan etmişlerse MEB haklarını kullanabilmektedir. Kıta sahanlığı için ise kıyıdar ülkelerin ilan zorunluluğu yoktur. Sözleşmede MEB ve kıta sahanlığı genişlikleri örtüştüğü için genellilkle birlikte anılmaktadır.

Doğu Akdeniz'de kıyıdar ülkeler tartışmasız bir şekilde MEB ve/ya kıta sahanlığı belirleyebilecek durumda değil. Bunu güçleştien unsur Doğu Akdeniz'in coğrafi yapsıdır. Çoğu kez karşılıklı kıyılar 400 deniz milini ancak bulmaktadır ve kıyıdar ülkelerin her biri bir diğeri ile yan sınırlar söz konusu olduğunda uyuşmazlık içerisindedir. Örneğin Mısır ile Yunanistan bir MEB anlaşması yapmış olsalar dahi anlaştıkları sınırların yan sınırları bir diğer kıyıdar ülkenin MEB-kıta sahanlığı sınır iddiası ile örtüştüğü/çatıştığı için bu ülkeler açısından söz konusu anlaşma kabul edilebilir değildir. Aynı şekilde Türkiye ile Libya, Mısır-GKRY, GKRY-İsrail, GKRY-Lübnan arasındaki MEB anlaşmaları için de söylenebilir. 

Genellikle diğer kıyıdar ülkelerin de hak ve menfaatlerinin dikkate alındığını ve bu ülkelerin iddialarının örtüştüğü sınırlarda yeni anlaşmanın ilgili ülkeler arasında gerçekleştirileceğine dair bir esneklik hükmü anlaşma metnine dahil edilerek yapılan anlaşmanın sadece iki ülke arasında bulunan sınırı düzenlemeye yönelik olduğu belirtilmiş olsa da hak iddia eden ülkenin imzacı devletlerin her ikisi ile de uyuşmazlık içerisinde olması mümkündür. Dolayısıyla sınırlandırma anlaşmaları sadece imzacı devletler arasında bir bağlayıcılığa sahiptir, diğer ilgili devletleri bağlamaz.

Table A.2. National legislation establishing maritime zones

Table A.3. Status of the LOSC, of the 1993 Compliance Agreement and of the 1995 UN Fish Stocks Agreement in states bordering the Mediterranean

Halen uluslararası hukukta devletlerin deniz yetki alanlarına ilişkin düzenlemelerde dikkate alınan kuralların kaynağı aslında uluslararası hukukun kaynaklarından farklı değil. Deniz yetki alanlarına ilişkin olarak 1982 yılında kabul edilen ve 1995 yılında yürürlüğe giren Üçüncü Deniz Hukuku Sözleşmesi bu bakımdan temel metinlerden biridir.

UNCLOS 83. maddede belirtilen usuller doğrudan bu sözleşmeyi imzalayanlar devletler için bağlayıcıdır. Sözkonusu maddede diğer barışçıl çözüm yöntemlerinin yanı sıra imzacı devletler Uluslararası Adalet Divanı'nın statüsünü de tanımış durumdadırlar. 

BM III. Deniz Hukuku Sözleşmesi'nin 83. maddesi aşağıdaki gibidir:

"Madde 83
Sahilleri bitişik veya karşı karşıya bulunan devletler arasında kıt’a sahanlığının sınırlandırılması
1- Sahilleri bitişik veya karşı karşıya bulunan devletler arasında kıt’a sahanlığının sınırlandırılması, hakkaniyete uygun bir çözüme ulaşmak amacıyle, Uluslararası Adalet Divanı Statüsünün 38. maddesinde belirtildiği şekilde, uluslararası hukuka uygun olarak anlaşma ile yapılacaktır.
2- Uygun bir süre içerisinde bir anlaşmaya varamadıkları takdirde, ilgili devletler XV. Kısımda öngörülen usullere başvuracaklardır.
3- 1. paragrafta öngörülen anlaşma akdedilinceye kadar , ilgili devletler, anlayış ve işbirliği ruhu içerisinde, pratik çözüm getiren geçici düzenlemelere girişmek ve bu geçiş süresi içerisinde nihai anlaşmanın akdini tehlikeye düşürmemek veya engellememek için ellerinden gelen gayreti göstereceklerdir. Geçici düzenlemeler nihai sınırlandırmaya halel getirmeyecektir.
4- İlgili devletler arasında yürürlükte olan bir anlaşma varsa, kıt’a sahanlığının sınırlandırılmasına ilişkin sorunlar bu anlaşmaya uygun olarak çözümlenecektir."

Doğu Akdeniz'de kıyıdar ülkelerin tamamının üzerinde uzlaştığı bir deniz yetki alanları paylaşımını oluşturmak kendine has güçlüklere sahip.

1. Özellikle Türkiye'yi ilgilendiren kısmı ile Ege Denizi'nde Türkiye ile Yunanistan arasında bir deniz yetki alanları paylaşımı yapılmış değil. Bu durum Türkiye ile Yunanistan'ın Doğu Akdeniz'deki deniz yetki alanlarını paylaştırılmasında da kısıtılayıcı bir etki yaratmakta. Özünde egemenlik sınırları tartışmasız değil; Lozan Barış Antlaşması'nda Yunanistan'a (ve İtalya'ya) antlaşmalarla devredimeyen ve Türkiye'nin egemenliğinde kalan ada, adacık ve kayalıkların aidiyeti konusunda Yunanistan'la uyuşmazlık çözülmeden karasuları, kıta sahanlığı-MEB sınırlarını belirlemek mümkün değildir.

2. Girit, Kerpe, Rodos yayındaki adaların karasularının 6 deniz milinin ötesinde olması Türkiye'nin gerek Ege Denizi'nde gerekse Doğu Akdeniz'deki egemenlik haklarını ve çıkarlarını tehdit ettiğinden dolayı Türkiye tarafından savaş nedeni sayılmaktadır. Bu uyuşmazlık çözülmeden Doğu Akdeniz'deki Türk-Yunan deniz yetki alanları sınırlandırmasını yapmak mümkün değildir.

3. Kıbrıs adasında iki toplumun ortaklaşa temsil edildiği bir yönetim bulunmamaktadır. Fiili ve hukuki olarak iki ayrı devlet vardır. Kıyıdar ülkeler Kıbrıs Rum Yönetimi'ni adanın tek temsilcisi olarak tanırken KKTC'yi tanımamaktadır. Diğer yandan Türkiye de KRY'ni tanımamaktadır. Deniz yetki alanlarının saptanması bakımından kıydar ülkeler KRY ile Ada'nın güney-güneydoğu sınırlarını saptayan anlaşmalar yapmasına karşın KKTC ve Türkiye bu anlaşmalarla oluşturulan sınırları kabul etmemektedir. Çünkü söz konusu anlaşmalar Türk toplumunun iradesini temsil etmemektedir. Bu durum 1960 kurucu antlaşmalarına bile aykırıdır.

Doğu Akdeniz'de sorunlu ülkeler sadece Türkiye-Yunanistan değildir. Lübnan ile İsrail'in yan sınırı, İsrail-Filistin Devleti yan sınırı henüz belirlenebilmiş değildir. Lübnan'ın, İsrail'in tek yanlı anlaşmalar imzalamış olmaları diğer ülkelerin hak ve çıkarlarını ihlal eden uygulamalardır; bu uyuşmazlıklar çözülmeden tartışmasız bir sınırlandırmanın sağlanması mümkün değildir.

Genel uygulamaya göre karşılıklı kıyıları bulunan ülkeler aralarında deniz yetki alanlarına ilişkin sınırlandırma anlaşmaları yapabilirler. Eğer bu anlaşmaların belirlediği sınırlar bir başka kıyıdar ülkenin deniz yetki alanlarını da ilgilendiren bir yan sınıra sahipse bu ülke ile olan sınırları düzeneyen yeni bir anlaşmaya ihtiyaç vardır. Aksi takdirde yapılan anlaşma bir başka ülkenin deniz yetki alanlarının ihlalini doğurur. Bu tür ihtimallerin olduğu durumlarda ilgili tüm kıyıdar ülkelerin aralarında mutabık kaldıkları kapsamlı bir sınırlandırma anlaşması yapması gerekir. Doğu Akdeniz özelinde hem yan sınırlar üzerinden hem de karşılıklı kıyılar üzerinden komşu devletlerin varlığı, adaların bulunması, karılıklı kıyılar arasındaki mesafenin 400 deniz milini geçmemesi gibi durumlar tüm ilgili taraflarınkatılacağı bir sınırlandırma anlaşmasının yapılmasını olanaksız kılmaktadır. 

Her şeye rağmen karşılıklı kyıdar iki ülkenin Doğu Akdeniz'de deniz yetki alanları sınırlandırma anlaşması imzalamış olmaları sadece bu ülkeleri bağlayan bir sonuç doğurur. Böyle bir anlaşmanın yapılmasından dolayı hak ve menfaatlerinin, egemenlik haklarının ihlal edildiğini düşünen bir kıyıdar devletin bu anlaşmayı tanımama ve itiraz etme hakkı vardır. Böyle bir durumda ortaya çıkan uyuşmazlık ilgili devletler arasında barıçıl çözüm yöntemlerinden biri tercih edilerek çözülmeye çalışılır.

Ege Denizi ve Doğu akdeniz'de kıyıdar ülke olarak Türkiye'nin en uzun kıyı şeridine sahip ülke olarak hakkaniyete uygun bir sınırlandırmadan yana olduğu söylenebilir. Türkiye ilke olarak deniz yetki alanları belirlenirken adaların karasuları dışında bir kıta sahanlığı hakkının bulunmasına itiraz etmektedir. Adaların da anakaralar gibi kıta sahanlığı hakkına sahip olabilmesi için anakara ülkesinin deniz yetki alanları aleyhine bir sonuç doğurmaması gerekir. Oysa Anadolu yarımadasını çevreleyen adalar coğrafi açıdan ters konumda yer alan yani egemenliği bir başka devlete ait olan adalardır. Bu adalara okyanus coğrafyasında olduğu gibi kıta sahanlığı hakkı tanımak Anadolu'nun denizden yararlanma hakkının ihlali yani hakkın kötüye kullanılmasıdır. 

Uluslararası Adalet Divanı'nın kararlarında adalara kıta sahanlığı hakkı verilirken anakara ülkesinin haklarının ihlal edilmemesinden hareket edilmekte, adalara karasuları ile sınırlı br kıta sahanlığı hakkı verilmektedir. Bu konuda Türkiye-Yunanistan özelinde emsal teşkil edecek pek çok kararda adaların deniz yetki alanları belirlenirken adalara aşağıdaki gibi etki tanınmaktadır:

Bu ilke ve sınırlandırma ölçütleri Türkiye'nin Ege Denizi ve Doğu Akdeniz'deki tezleriyle uyumludur.

Yukarıdaki sınırlandırma kuralları çerçevesinde devlet uygulamalrı veya hukuki çözümlerin pek çoğunda Ege Denizi ve Doğu Akdeniz özelinde emsal oluşturacak kararların alındığı görülmektedir. 

Örneğin Fransa- Kanada Davasında Kanada kıyılarına yakın fakat Fransa'ya ait olan adalara karasularıyla sınırlı bir kıta sahanlığı hakkı verilmiş, adaların okyanusa bakan cephesinde ise bir koridor şeklinde 200 deniz mili uzunluğunda ve Kanada'nın kıta sahanlığı hakkına zarar vermeyecek şekilde bir paylaşım üzerinde anlaşılmıştır.

1985 tarihli Malta-Libya Davasında ise Libya anakarasınıın denizden daha fazla yararlanma hakkı ve kıyı şeridi uzunluğu dikkate alınarak ortay hat Libya yararına kuzeye çekilerek ve Malta adasına kısmi etki tanınarak paylaşıma karar verilmiştir.

Romanya - Ukrayna arasındaki Serpents (Yılan Adası) Adası davasında Uluslararası Adalet Divanı iki ülke arasındaki karşılıklı kıyılar arasında bir ortay hat çizdikten sonra Serpents Adası'nı bu çizgiye yeerleştirmiş ve karaasularıyla sınırlı bir kıta sahanlığı belirlemiştir.

Aşağıdaki örneklerde de görüleceği üzere çok sayıda uyuşmazlıkta ya lgili devletler ya da mahkeme-Divan adaların anakaralar karşısında nasıl bir kıta sahanlığına sahip olacağını belirlemiştir. Hatta bazı davalarda birden fazla ölçütü dikkate alarak karar vermiştir; Bazı adaların özgünlüğünü dikkate alarak ya hiç etki tanımamış veya kısmi bir etki tanıyarak sınırlandırma yapmıştır. 

İtalya-Tunus Davasında İtalya'ya ait adalara karasuları ile sınırlı bir hak tanınarak ve adalar çevrelenerek geri kalan bölge iki ülke arasındaki eşit uzaklık esasına göre sınırlandırılmıştır.

1993 Danimarka - Norveç Davasında da Divan Danimarka anakarasının kıyı uzunluğu ve anakara özelliğini dikkate alarak Norveç'e ait Jan Mayen adasına sınırlı bir kıta sahanlığı hakkı tanımıştır.

2001 katar - Bahreyn Davası'nda Divan iki kıyıdar ülkenin adalarından bazılarını sınırlandırmada dikkate almayarak eşit uzaklık esasına göre sınırlandırma kararı almıştır.

1999 Yemen - Eritre Davasında Divan bazı adaların özgün durumunu dikkate alarak sınırlandırmada tam etki tanırken bazılarına sınırlı bir etki bazılarına ise hiç etki vermeden karar vermiştir.

Deniz yetki alanları konusunda kıyıdar ülkelerin egemen ve münhasır hakları vardır. Üçüncü aktörler denizlerden yararlanırken bu haklara saygılı davranmak zorundadır. BM Deniz Hukuku Sözleşmesi bu hakları ve sınırlarını ayrıntılı olarak belirlemektedir. Karasuları ve münhasır ekonomik bölge ve kıta sahanlıklarında kıyıdar ülkeler dışında üçüncü aktörler sınırlı haklara sahiptir; örneğin karasularından zararsız geçiş hakkı gibi. Kıta sahanlığı ilana gerek olmadan kıyıdar ülkenin egemenliği içerisinde kabul edilen haklardandır. Münhasır ekonomik bölge ise ancak kıyıdar ülke bu sınırları ilan etmiş ise kıyıdar ülkeye haklar yaratır. İster kıta sahanlığının isterse münhasır ekonomik bölgenin ilanı tek başına sınır belirlemede yeterli değildir. Tartışmasız bir sınırlandırma için ilgili kıyıdar ülkeler arasında kesin sınırların müştereken belirlendiği anlaşmaların yapılması gerekir.

Doğu Akdeniz'e kıyıdar olmayan Fransa, Almanya, ABD, Rusya gibi ülkelerin herhangi bir şekilde egemenlik hakları üzerinden bir müdahilliği hukuki açıdan mümkün değildir. Bu ülkeler kendi stratejik çıkarları doğrultusunda kıyıdar ülkelerden birini destekleyebilirler ki bu da siyasi anlam taşır. Bir sınırlandırma müzakeresinde kıyıdar olmayan ülkelerin yeri yoktur.

Benzer durum uluslararası-uluslarüstü örgütler için de söz konusudur. AB müktesebatı bakımından deniz yetki alanları (münhasır ekonomik bölge ve kıta sahanlığı) üye devletlerin ulusal yetki alanlarında tanımlanmıştır. Balıkçılık, taşımacılık gibi konularda mevzuatın Deniz Hukuku Sözleşmesine uyumlu olması gerekir. NATO'nun da üye devletlerin egemenlik alanlarındaki konulara müdahalede bulunma hakkı, sorumluluğu, yetkisi yoktur. Her iki  örgütün de üyeler arasında ve/ya bir üye ülke ile bir aday ülke arasındaki bir uyuşmazlığa siyasi katkısından söz edilebilir. Bu örgütler taraflar arasında uyuşmazlığın ittifak çıkarlarına zarar vermesini önlemek amacıyla sınırlı olarak taraflar arasında arabulucu, kolaylaştırıcı rol üstlenebilirler. Birini diğerine tercih etmek ise uyuşmazlık ve istikrarsızlığın yayılması riskini arttırır.